Der vorliegende Band rundet die Erschließung der Jenaer Handschriften, die im ersten Band (Wiesbaden 2002; vgl. hierfür MEL XXVII 13005) von Bernhard Tönnies für die Electoralis-Gruppe vorgenommen wurde. In einer Einleitung werden die einzelnen untersuchten und beschriebenen Signaturreihen wie die «Appendix Manuscriptorum» (= Ms. App.), die «Manuscripta ex bibliotheca Bjelke» (= Ms. Bjelke), die «Manuscripta Bosiana» (Ms. Bos.), die Manuscripta Buderiana (= Ms. Bud.), die «Manuscripta der Goethe-Bibliothek» (= Ms. G. B.), die «Manuscripta der Klosterbibliothek» (= Ms. Klosterbibl.), «Manuscripta Membranea, Nova Series» (= Ms. Memb. N. S.), die «Manuscripta Provisorisch» (= Ms. Prov.), die «Manuscripta ex Bibliotheca recens adjecta» (= Ms. Rec. adj.), die «Manuscripta Sagittariana» (= Ms. Sag.) sowie die Kodizes, die mit Drucken zusammengebunden sind (und somit unter der Signatur der Drucke laufen), vorgestellt. Nach einigen Bemerkungen zur Anlage des Bandes und einem Literaturverzeichnis werden die jeweiligen Katalogisate nach den Richtlinien der DFG für die Katalogisierung mittelalterlicher Handschriften beschrieben. Innerhalb der Signaturreihe Ms. App. sind neben einem Reliquienverzeichnis der Allerheiligenkirche Wittenberg (23 A: a. 1507 oder kurz zuvor) und der
Chronica mundi illustrata (31 = Jenaer Bilderrolle: 2. Dr. 15. Jh.) Bibliothekskataloge zu finden: aus den Zisterzienserklöstern Altzelle (22 A [1]: a. 1514), Grünhain (22 A [2]: um 1514) und Lehnin (22 A [4]: a. 1514), aus dem Servitenkloster in Halle a.d.S. (22 A [3]: um 1514), aus den Dominikanerklöstern in Leipzig (22 A [5]: a. 1514) und Nürnberg (22 A [7]: a. 1514), aus dem Augustinerkloster in Nürnberg (22 A [6]: um 1514) sowie dem Benediktinerkloster Reinhardsbrunn (22 A [8]: a. 1514). Des Weiteren sind folgende Kodizes aus der Reihe Ms. Bos. zu erwähnen: 4° 1 (um 1179, um 1439 sowie um 1400):
Martyrologium-necrologium Altahense,
Kalendarium des Johannes de Gamundia,
Kalendarium; 4° 2 (4. V. 9. Jh.):
Evangeliarium; 4° 6 (1157-1185, um 1245-1250):
Chronica sive Historia de duabus civitatibus des Otto Frisingensis,
Annales Marbacenses; 4° 10 (3. V. 15. Jh., M. 15. Jh.):
De consuetudinibus et conditionibus orientalium regionum des Marco Polo (Übersetzung: Franciscus Pipinus), die
Historia Alexandri Magni des Frutolfus Bambergensis bzw. Eccardus de Uraugia; 4° 16 (um 1400, a. 1400 und 1403):
De vita et moribus philosophorum (Red. I.) des Galterius Burlaeus,
Breviloquium de virtutibus antiquorum principum ac philosophorum des Johannes Guallensis; 4° 19 (a. 1099/1100 und 1105/1106):
Chronicon universale des Frutolfus Bambergensis bzw. Eccardus de Uraugia; 8° 1 (zwischen 1459 und 1472):
De ordine docendi ac studendi des Giovanni Battista Guarini,
Epistola ad filium Baptistam Guarinum des Guarinus Veronensis; 8° 2 (1. H. 13. Jh.):
Consolatio Philosophiae des Boethius; 8° 3 (12. Jh.):
Commentum in Eclogam Theoduli des Bernardus Traiectensis; 8° 9a (2. H. 14. Jh.):
Psalterium; 8° 14 (a. 1477, 15. Jh.):
Regula novitiorum,
Soliloquium,
Epistola de tribus quaestionibus ad magistrum innominatum und
Epistola ad omnes ministros provinciales et custodes ordinis fratrum minorum des Bonaventura,
De septem donis Spiritus sancti des Rudolfus de Biberaco,
Tractatus de septem virtutibus cardinalibus,
De proprietatibus rerum des Bartholomaeus Anglicus,
De proprietate monachorum des Johannes Rode,
Sermo de proprietate des Henricus de Langenstein,
Probatio incarnationis Christi (Red. I) des Nicolaus de Lyra,
Liber de nomine Iesu des Ubertus Lombardus. Innerhalb der Gruppe Ms. Bud. sind hervorzuheben: 2° 67 (15./16. Jh):
Chronicon terrae Misnensis,
Chronica marchionum Misnensium des Johannes Tylichius (?); 2° 288 (um 1510): Kopialbuch des Augustinerchorherrenstifts St. Johann bei Halberstadt; 2° 366 (A. 13. Jh.): Missale-Sakramentar; 2° 367 (2. H. 15. Jh.): Theol.-philosoph. Sammelhs.; 2° 368 (14. und 15. Jh.): Kanonist. Sammelhs.; 4° 12 (um 1400):
Chronica Thuringorum «Pistoriana» (bis 1412),
De fundatione ordinis praedicatorum et de officiis fratrum,
Legendarium de patribus conventus Isenacensis,
Tractatus de virtutibus patrum ordinis praedicatorum tempore Dominici et Iordanis; 4° 37 (um 1515):
Exempla epistolarum, Kopialbuch des Klosters Hillersleben,
Expositio psalmorum; 4° 48 (4. V. 14. Jh.):
Chronica comitum de Marka des Levoldus de Northof; 4° 105 (a. 1428 und M. 15. Jh.): Humanist. Sammelhs.; 8° 1 (4. V. 15. Jh.):
Occupatio devotorum,
Excerpta et notata theologica,
Indulgentiae ecclesiarum urbis Romae,
Historia brevis ecclesiae Querfurtensis,
Sermo tempore concilii Basiliensis habitus,
Rituale,
Regula ordinis Carmelitarum 1247,
De exordio sacrae domus Hospitalis Ierosolimitani; 8° 4 (A. 16. Jh.):
Formula vitae honestae des Martinus Bracarensis. Bei der Signaturreihe Ms. G. B. sind folgende Kodizes relevant: 2° 12 (1. H. 14. Jh.):
Casus longi super quinque libros Decretalium des Bernardus Bottonius; 2° 13 (A. 14. Jh.):
Kalendarium Benedictinum; 2° 15 (14. Jh.):
Consolatio Philosophiae des Boethius,
Expositio in Boethii De consolatione Philosophiae des Nicolaus Trevetus,
Breviloquium des Johannes Guallensis; 2° 16 (3. V. 15. Jh.):
Epitoma Historiae naturalis Plinii Secundi des Ludovicus de Guastis; 2° 17 (a. 1456-1457):
Verbarius utriusque iuris des Iodocus de Erfordia,
Summulae Decretalium,
Tabula rubricarum Corporis iuris civilis,
Tractatus de simonia,
Tractatus de venditione et emptione; 2° 18 (1. Jh.): Jurist.-theol. Sammelhs.; 2° 18a (1. V. 15. Jh.):
Tituli utriusque iuris,
Epitome Exactis regibus,
Expositiones titulorum Decretalium,
Margarita Decreti des Martinus Oppaviensis; 2° 19 (1. V. 15. Jh.):
Elementarium doctrinae rudimentum des Papias; 2° 20 (2. H. 15. Jh. und 15. Jh.):
Kalendarium liturgicum,
Martyrologium des Usuardus Sangermanensis; 2° 21 (a. 1466):
Lectura super librum primum et secundum Sexti des Dominicus de Sancto Geminiano; 2° 22 (3. V. 15. Jh.):
Commentaria in distinctiones Decreti des Dominicus de Sancto Geminiano; 2° 22a (3. V. 15. Jh.; a. 1465):
Interpretatio in libros Tegni Galeni des Jacobus de Forlivio; 2° 24 (A. 16. Jh.):
Poema de Consalvi Cordubae rebus gestis des Pietro Gravina; 2° 26 (2. H. 13. Jh.):
Sermones super Cantica canticorum und
De consideratione ad Eugenium papam des Bernardus Claraevallensis; 2° 32 (7) (um 1300):
Passio s. Catharinae; 4° 19 (2. H. 15. Jh.):
Supplementum Summae Pisanellae des Nicolaus Auximanus; 4° 21 (a. 1459):
De legendis libris gentilium des Basilius Caesariensis (Übersetzung: Leonardo Bruni),
De liberis educandis des Plutarchus (Übersetzung: Guarinus Veronensis),
Dialogus de felicitate et miseria des Mapheus Vegius,
De duobus amantibus Sigismunda et Guiscardo (=
Decamerone 4, 1) des Giovanni Boccaccio (Übersetzung: Leonardo Bruni); 4° 22 (a. 1451):
Liber de exemplis naturalibus contra curiosos des Servasanctus Tuscus de Faenza; 4° 23 (2. H. 15. Jh.):
Commentariorum grammaticorum de orthographia dictionum e Graecis tractarum libri des Johannes Tortellius; 4° 24 (2. H. 13. Jh.):
Summa de paenitentia et de matrimonio des Raimundus de Pennaforti,
Summa de vitiis und
Summa de virtutibus des Guillelmus Peraldus; 4° 25 (E. 15. Jh.):
Consolatio Philosophiae des Boethius; 4° 27 (a. 1447 und 2. V. 15. Jh.):
De officio sacerdotis des Ps.-Thomas de Aquino,
Manuale confessoris,
Quaestio disputata des Celsus Maffeus; 4° 28 (2. H. 15. Jh.):
De regimine principum ad regem Cypri des Thomas de Aquino / Ptolemaeus Lucensis; 4° 77 (14. und 16. Jh.):
Summa de paenitentia et de matrimonio des Raimundus de Pennaforti,
Summa super titulis Decretalium des Bernardus Bottonius; 4° 78 (14. Jh.):
florilegium Patrum; 4° 79 (a. 1459):
Quaestiones super duodecim libros Metaphysicae Aristotelis des Antonius Andreas; 8° 1 (um 1460/1470):
Rhetorica ad Alexandrum des Anaximenes Lampsacenus (Ps.-Aristoteles; Übersetzung: Franciscus Philelphus); 8° 2 (M. 15. Jh.):
De legendis libris gentilium des Basilius Caesariensis (Übersetzung: Leonardo Bruni),
De excidio Troiae historia des Dares Phrygius (lat. Version),
Carmen II De beata Maria des Hincmarus Remensis,
Synonyma des Ps.-Cicero,
Differentiarum sive de proprietate sermonum lib. I des Isidorus Hispalensis; 8° 3 (M. 15. Jh.):
De bello Italico adversus Gothos gesto libri IV des Leonardo Bruni; 8° 5 (M. 15. Jh. und 2. V. 15. Jh.):
Etymologiarum sive originum libri XX des Isidorus Hispalensis,
De proprietatibus terminorum des Ps.-Cicero,
Testamenta duodecim patriarcharum (Übersetzung: Robertus Grosseteste); 8° 6 (a. 1461):
De institutione et regimine praelatorum des Laurentius Iustinianus; 8° 7 (2. H. 15. Jh.):
Liber marescalciae seu De curis equorum des Iordanus Rufus,
De curis equorum des Ps.-Hippocrates (Übersetzung: Moses Panormitanus),
De curatione equorum des Hierocles Alexandrinus (Übersetzung: Bartholomaeus de Neocastro [
recte Bartholomaeus de Messana]); 8° 9 (M. 15. Jh und 15. Jh.):
Glossarium Latinum praecipue e Servio excerptum,
Epitome Sexti Pompei Festi De verborum significatu des Paulus Diaconus; 8° 11 (a. 1444):
Expositiones vocabulorum Bibliae des Guilelmus Brito; 8° 12 (2. H. 14. Jh.):
Collectio exemplorum et miraculorum; 8° 13 (14. Jh.):
De sermone Domini in ultima coena ad discipulos habito des Oglerius de Locedio; 8° 14 (2. H. 15. Jh.):
Confessionale sive Interrogatorium des Bartholomaeus de Chaimis; 8° 15 (a. 1472):
Logica und
Tractatus de sensu composito et diviso des Paulus Pergulensis,
De inventione medii des Marinus Castignanensis. Für die Signaturgruppe Ms. Klosterbibl. wird auf folgende Kodizes hingewiesen: 1 (1. Dr. 15. Jh.):
Homiliarium (
pars aestivalis); 2 (a. 1445):
Summa theologiae des Thomas de Aquino; 3 (a. 1464-1465) und 5 (a. 1431-1433): Theol. Sammelhs.; 4 (4. V. 14. Jh.):
Postilla litteralis super quattuor evangelia des Nicolaus de Lyra. Ein
Horarium findet sich innerhalb der Signaturreihe Memb. N. S. unter 8° 1 (um 1460/70) beschrieben. Bei den «provisorischen» Signaturen (Ms. Prov.) sind folgende Hss. relevant: 2° 17 (kurz nach 1380 und 1509):
Anniversarium sowie
Necrologium conventus fratrum praedicatorum Ienensis; 2° 34 (4. V. 15. Jh.):
De rosis nascentibus und
De signis caelestibus des Ps.-Vergilius,
De modo syllabicandi des Francesco Monteleone; 2° 35 (a. 1463-1466):
Lectura super capitulum «Firmiter credimus» des Conradus de Soltau,
Summula de interdicto ecclesiastico (zugeschrieben: Christianus de Opitter, Galvanus de Bononia, Johannes Clavanus oder Johannes de Lignano);
Compendium theologicae veritatis des Hugo Argentinensis,
De humanitate Christi des Ps.-Thomas de Aquino,
Tractatus de dilectione Dei et proximi und
De decem praeceptis decalogi des Nicolaus de Dinkelspuhel,
Speculum beatae Mariae virginis des Conradus de Saxonia; 2° 38 (a. 1446/1447; 1459):
Sermones Discipuli de tempore des Johannes Herolt,
Tractatus de modo confitendi et de septem seris; 2° 39 (E. 15. Jh.):
Chronica Thuringorum «Eccardiana» (bis zum J. 1414); 2° 164 (M. 15. Jh.):
Lectura super titulum «De actionibus» des Angelus de Gambilionibus,
Declaratio super titulum «De actionibus» des Bartolus de Saxoferrato (?); 2° 183 (M. 1. Jh.):
Consilia medica des Antonius Cermisonus,
Liber aggregationum in medicinis simplicibus des Serapio Iunior (Übersetzung: Simon Ianuensis und Abraham Iudaeus),
Consilium contra pestiferum morbum ad ducem Venetorum des Bartholomaeus de Sancta Sophia; 4° 72 (A. 15. Jh.):
Sermones,
Tractatus de conceptione beatae virginis Mariae; 4° 86 (um 1500):
Sermones et materiae praedicabiles des Johannes Weltz; 4° 98 (um 1500):
De duobus amantibus Sigismunda et Guiscardo des Giovanni Boccaccio (Übersetzung: Filippo Beroaldo),
Rubricae Corporis iuris civilis; 4° 326 (4. V. 15. Jh.): (Übersetzungen: Marsilius Ficinus):
Pimander sive De sapientia et potentia Dei des Hermes Trismegistus,
De doctrina Platonis des Albinus Platonicus,
De Platonis definitionibus des Speusippus Atheniensis,
Axiochus des Ps.-Plato; 8° 17 (2. H. 14. Jh.): lateinisch-ostmitteldeutscher
Facetus «Cum nihil utilius»; 8° 226 (15./16. Jh.): lateinisch-französischer Livre d'heures; 8° 227 (1. V. 16. Jh.):
Diurnale monasticum; 8° 231 (3. Dr. 15. Jh.): Medizin. Sammelhs.; 8° 253 (14. Jh.):
Summa de iure canonico des Monaldus de Iustinopoli; 8° 254 (A. 16. Jh.):
Euclides Latinus cum commento; 8° 255 (M. 15. Jh.):
De ornatu et habitu mulierum und
Confessionale «Defecerunt» (rec. longior) des Antoninus Florentinus,
Compendium theologicae veritatis des Hugo Argentinensis; 8° 256 (1. V. 15. Jh.):
Tractatus de communione sub utraque specie adversus doctorem Andream de Broda des Jacobus de Misa,
Revocatio des Petrus de Uniczow de Moravia,
Littera de communione sub utraque specie des Johannes Cardinalis de Reistein; 8° 397 (14. und 15. Jh.):
Homilia in Matthaeum des Folcuinus Sichemensis,
De vita christiana und
Speculum peccatoris des Ps.-Augustinus. Schließlich sind noch folgende Hss. zu vermerken: Ms. Rec. Adj. 2° 1 (1. H. 13. Jh.):
Sermones super Cantica canticorum des Bernardus Claraevallensis,
Brevis commentatio super Cantica canticorum des Guilelmus de Sancto Theodorico; 2° 2 (1. H. 13. Jh.):
Summa Codicis des Rogerius Iurisconsultus,
Summa Decreti des Stephanus Tornacensis; 8° 1 (14. Jh.):
Rusticanus de sanctis des Bertholdus Ratisbonensis; 8° 2 (a. 1379):
Quadragesimale De pugna spirituali des Augustinus de Urbino (?),
Venenum vitiorum des Malachias Hibernicus,
Sermones quattuor de tempore; Ms. Sag. 4° 1 (a. 1474 oder wenig später):
Volaterrais des Naldo Naldi; 4° 15 (a. 1519 oder wenig später):
Panegyricus genealogiarum illustrium principum des Henricus Basse; 8° 2 (3. Dr. 15. Jh.): lateinisch und niederdeutsche, theol. Sammelhs.; 8° 7 (3. V. 15. Jh.):
Florilegium biblicum; 8° 8 (4. V. 15. Jh.):
Manuale eines Fraterherren aus dem Lüchtenhof zu Hildesheim; 8° 10 (A. 15. Jh.; 2. V. 15. Jh.):
De quattuor instinctibus des Henricus de Frimaria,
De vestibus pretiosis des Gerardus de Zutphania,
Epistola prima de Eemsteyn des Johannes de Schonhavia,
Historia de conflictu animae,
Speculum animae des Henricus de Langenstein,
Orationes de sanctis; 2 Op. theol. IV, 35 (4. V. 15. Jh.):
Sermo de novo presbytero; 2 Op. theol. IV, 41 (3. V. 15. Jh.):
Synonyma de lamentatione animae peccatricis des Isidorus Hispalensis,
Lamentum paenitentiae des Sisbertus Toletanus,
Exhortatio paenitentiae und
Oratio pro correptione vitae des Sisbertus Toletanus (?); 4 Bud. op. 37 (a. 1500):
Fabulae des Aesopus Latinus (Übersetzung: Laurentius Valla); 4 Hist. Nat. I, 5/5 (M. 15. Jh.; 1. V. 16. Jh.): Alchimist. Sammelhs.; 4 Theol. XXXVII, 48 (a. 1512):
Speculum manuale sacerdotum des Hermannus de Schildis,
De sacramento confirmationis des Paul Huthen,
De moribus des Ps.-Martinus Bracarensis,
Sermo in celebratione primae Missae novi sacerdotis des Paul Wann,
De modo vivendi omnium fidelium und
De arte moriendi (
Opus tripartitum p. III) des Johannes Gerson; 4 Theol. XLIV, 2 (um 1500): Astronom.-astrolog. Sammelhs. Ein Abbildungsverzeichnis, 43 Abbildungen, ein Verfasser-, Namen-, Orts- und Sachregister, ein Initienregister sowie Verzeichnisse der Verse nach Walther, der Hymnen nach AH und Chevalier erschließen den Band. (Michael Bachmann)
Riduci