Mirko Breitenstein (ed.) Consulo tibi speculum monachorum. Geschichte und Rezeption eines Pseudo-bernhardinischen Traktates (mit vorläufiger Edition) RM 20 (2009) 113-49
Abstract
Attribué de nos jours - et ce depuis le XVIIe s.- à Arnulf de Bohéries, moine de l'abbaye cistercienne homonyme, le
Speculum monachorum est transmis par près de 200 témoins qui en donnent quasiment tous la paternité à Bernard de Clairvaux. Cependant, ni son auteur, ni la date de sa rédaction ne peut être affirmé avec certitude. La personnalité même d'Arnulf de Bohéries ne se laisse pas cerner facilement: on peut le confondre, mais sans preuves, avec l'abbé de Villers en Brabant (? en 1250). Quand à l'ouvrage, sa datation va de la fin du XIIe siècle, avec comme
terminus postquem la parution en 1147 de la
Vita Malachiae de Bernard de Clairvaux - dont on constate des réemplois - au premier quart du XIIIe siècle, date des plus anciens témoins. Le texte eut une grande influence, malgré sa brièveté et fut particulièrement exploité au sein du mouvement de la
Devotio moderna . L'A. donne une liste non exhaustive des 198 manuscrits latins actuellement connus, classés par ordre alphabétique des lieux de conservation, complétée par une brève liste des manuscrits contenant une version vernaculaire (allemande, italienne ou néerlandaise). Une édition préliminaire est donnée sur la base de huit manuscrits pour illustrer les variations extrêmes de la tradition du texte: Berlin, SBS, lat. fol. 735 (
A : premier tiers XVe s., or. Marienfeld); lat. qu. 165 (
B ): deuxième tiers du XVe s., or. Chartreuse d'Erfurt); Giessen, UB, 786 (
C : c. 1488, or. Butzbach); Köln, Dombibl., 1071 (
D : 1447-1450, or. St Johannes Baptista Aachen, Aug.); Köln, Dombibl., 1231 (
E : XVIe s.); Leipzig, UB, 347 (
F : XVe s., or. Fürstenkolleg, Praha); Leipzig, UB, 439 (
G : XIIIe s.); Leipzig, UB, 595 (
H : milieu XVe s., or. Wien ?).
Riduci
Argomenti e indici Manoscritti
Amsterdam, Vrije Universiteit, Universiteitsbibliotheek, XV.05547 Auxerre, Bibliothèque Jacques Lacarrière (olim Bibliothèque Municipale), 23 (23) Avignon, Bibliothèque Municipale Ceccano (olim Musée Calvet), 342 Avignon, Bibliothèque Municipale Ceccano (olim Musée Calvet), 229 Avignon, Bibliothèque Municipale Ceccano (olim Musée Calvet), 237 Avignon, Bibliothèque Municipale Ceccano (olim Musée Calvet), 341 (124 suppl.) Bamberg, Staatsbibliothek, Theol. 223 (Q.V.75) Barcelona, Arxiu de la Corona d'Aragó, Diversos i Col.leccions, Ripoll 96 Basel/Bâle, Universitätsbibliothek (olim Öffentliche Bibliothek der Universität), A I 20 Basel/Bâle, Universitätsbibliothek (olim Öffentliche Bibliothek der Universität), B VII 8 Basel/Bâle, Universitätsbibliothek (olim Öffentliche Bibliothek der Universität), FL IV 13 Basel/Bâle, Universitätsbibliothek (olim Öffentliche Bibliothek der Universität), A XI 72 Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, germ. 4° 1584 Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, Hamilton 633 Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, lat. 2° 735 (Phillipps 7087) Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, lat. 4° 355 Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, lat. 4° 165 Brno, Moravská Zemská Knihovna (olim Státní Vedecká Knihovna - Universitní Knihovna), Mikulovská dietrichsteinská knihovna Mk 21 (II. 98) Brugge, Hoofdbibliotheek Biekorf (Stadsbibliotheek), 124 Brugge, Hoofdbibliotheek Biekorf (Stadsbibliotheek), 129 Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 2620-34 (1617) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 480-85 (1461) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 2581-89 (2194) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 5023-25 (2210) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 19259-65 (1036) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 21210-14 (1526) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 21889 (2205) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), II 193 (2241) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), II 4291 Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 3733-50 (379) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 3553-57 (1344) Bruxelles, KBR (olim Bibliothèque Royale «Albert Ier»), 1520-42 (1467) Budapest, Országos Széchényi Könyvtár, lat. 77 Cambrai, Le Labo - Cambrai (olim Bibliothèque Municipale), 523 (482) Cambrai, Le Labo - Cambrai (olim Bibliothèque Municipale), 852 (756) Cambridge, MA, Harvard University Library, Houghton Library, Riant 91 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Arch. Cap. S. Pietro G. 46 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. lat. 452 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 444 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 1739 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 400 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 661 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 4354 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 687 Cortona (Arezzo), Biblioteca Comunale e dell'Accademia Etrusca, 45 Cortona (Arezzo), Biblioteca Comunale e dell'Accademia Etrusca, 204 Darmstadt, Universitäts- und Landesbibliothek (olim Hessische Landes- und Hochschulbibliothek), 681 Darmstadt, Universitäts- und Landesbibliothek (olim Hessische Landes- und Hochschulbibliothek), 927 Darmstadt, Universitäts- und Landesbibliothek (olim Hessische Landes- und Hochschulbibliothek), 2775 Düsseldorf, Universitäts- und Landesbibliothek, Ms. B. 156 Düsseldorf, Universitäts- und Landesbibliothek, Ms. B. 203 Ebstorf, Bibliothek des Klosters, IV 12 Eichstätt, Universitätsbibliothek (olim Staatliche und Seminarbibliothek), st 86 Eichstätt, Universitätsbibliothek (olim Staatliche und Seminarbibliothek), st 535 Emden, Bibliothek der Großen Kirche, 4° 17 Engelberg, Stiftsbibliothek, 435 (6/29) Essen, Domschatzkammer (olim Münsterarchiv), 33 Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Redi 47 Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Magl. XXXIX.80 Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Pal. 21 (115 - E.5.7.9) Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Pal. 144 (649 - E.5.9.84) Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Pal. 36 (320 - E.5.7.4) Firenze, Biblioteca Riccardiana, 1509 Foligno (Perugia), Biblioteca Comunale, C. 128 (A-X-II-12) Fribourg (Suisse), Couvent des PP. Cordeliers, 60 (J. 23) Gießen, Universitätsbibliothek, 786 Gotha, Forschungs- und Landesbibliothek (olim Forschungsbibliothek), Chart. B. 570 Gravenhage 's, Koninklijke Bibliotheek, 132.G.46 Graz, Universitätsbibliothek, 1243 (40/22 Quarto) Grenoble, Bibliothèque Municipale, 863 Rés. (CGM 406) Hamburg, Staats- und Universitätsbibliothek, theol. 1537 Hannover, Gottfried Wilhelm Leibniz Bibliothek - Niedersächsische Landesbibliothek, I 251a Heidelberg, Universitätsbibliothek, Salem VIII 14 Heidelberg, Universitätsbibliothek, Salem VIII 41 Heidelberg, Universitätsbibliothek, Salem IX 19 Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, Karlsruhe 381 Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, St. Blasien 77 København, Kongelige Bibliotek, GKS 3392 8° København, Kongelige Bibliotek, GKS 1591 4° København, Kongelige Bibliotek, GKS 78 2° København, Kongelige Bibliotek, GKS 3390 8° København, Kongelige Bibliotek, NKS 13b 2° København, Kongelige Bibliotek, NKS 119 4° Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek, 1071 Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek, 1231 Köln, Historisches Archiv der Stadt Köln (Stadtarchiv), Best. 7004 (Handschriften - GB 4°) 54 Köln, Historisches Archiv der Stadt Köln (Stadtarchiv), Best. 7004 (Handschriften - GB 4°) 208 Köln, Historisches Archiv der Stadt Köln (Stadtarchiv), Best. 7004 (Handschriften - GB 4°) 37 Köln, Historisches Archiv der Stadt Köln (Stadtarchiv), Best. 7008 (Handschriften - GB 8°) 61 Kraków, Biblioteka Jagiellonska, 1241 (AA.III.18) Kraków, Biblioteka Jagiellonska, Berol. theol. lat. 4° 196 (Rose 765) Lambach, Bibliothek des Benediktinerstifts, Ccl 333 Legnica, Sw. Piotr i Pawel, 12 (deperditus) Leiden, Bibliotheek der Universiteit, B.P.L. 191 B Leipzig, Universitätsbibliothek, 439 Leipzig, Universitätsbibliothek, 595 Leipzig, Universitätsbibliothek, 347 Liège, Bibliothèque de l'Université, 259 Liège, Grand Séminaire, 6 F 19 Liège, Grand Séminaire, 6 H 10 Liège, Grand Séminaire, 6 L 10 Lilienfeld, Stiftsbibliothek, 21 Magdeburg, Stadtbibliothek, 12 (XII.2.154) (?) Mainz, Wissenschaftliche Stadtbibliothek, I 149 Mainz, Wissenschaftliche Stadtbibliothek, I 164 Mainz, Wissenschaftliche Stadtbibliothek, I 160 Mainz, Wissenschaftliche Stadtbibliothek, I 215a Mantova, Biblioteca Teresiana (Biblioteca Comunale), 390 (D.I.15) Mechelen/Malines, Aartsbisschoppelijk Archief, I.1.1 Melk, Stiftsbibliothek, 856 (881; Q. 10) Melk, Stiftsbibliothek, 627 (888; Q. 25) Melk, Stiftsbibliothek, 653 (165; D. 1) Melk, Stiftsbibliothek, 775 (345; G. 5) Melk, Stiftsbibliothek, 1406 (484; H. 107) Melk, Stiftsbibliothek, 1646 (657; L. 87) Melk, Stiftsbibliothek, 1838 (474; H. 96) Melk, Stiftsbibliothek, 1844 (1802) Melk, Stiftsbibliothek, 1583 (297; E. 88) Melk, Stiftsbibliothek, 1554 (478; H. 100) Melk, Stiftsbibliothek, 1389 (72; B. 37) München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 2821 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 28477 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 28493 München, Universitätsbibliothek, 8° 1 Münster, Universitäts- und Landesbibliothek, Cod. 79 (Ms. N.R. 5001) Namur, Grand Séminaire, 52 Namur, Musée des Arts Anciens du Namurois, Fonds de la ville 160 Osnabrück, Gymnasium Carolinum, 21 Oxford, Bodleian Library, Bodl. 36 (S.C. 1888) Oxford, Magdalen College, lat. 109 Paderborn, Erzbischöfliche Akademische Bibliothek (Theodoriana), Theod. Ba 39 Palermo, Biblioteca Comunale, 2.Qq.E.19 Paris, Bibliothèque Mazarine, 968 (1106 A) Paris, Bibliothèque Mazarine, 751 (1120) Paris, Bibliothèque Mazarine, 996 (902) Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 4397 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 17267 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 2736 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 3424 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 3218 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 14923 Paris, Bibliothèque Nationale de France, n.a. lat. 333 Paris, Bibliothèque Nationale de France. Bibliothèque de l'Arsenal, 499 Pavia, Biblioteca Universitaria, Aldini 37 Pavia, Biblioteca Universitaria, Aldini 394 Pavia, Biblioteca Universitaria, Aldini 418 Praha, Národní Knihovna Ceské Republiky (olim Národní a Univerzitní Knihovna), XIV.G.5 (2613) Praha, Národní Knihovna Ceské Republiky (olim Národní a Univerzitní Knihovna), X.B.24 (1853) Reims, Bibliothèque d'Etude et du Patrimoine (Bibliothèque Carnegie; olim Bibliothèque Municipale), 791 (G. 595) Rein, Zisterzienserstift, Stiftsbibliothek 5 Rimini, Biblioteca Civica «A. Gambalunga», SC-MS 112 (D.II.9; 4.A.IV.22) (Mazzatinti 9) Roma, Biblioteca Casanatense, Ms. 81 Roma, Biblioteca Vallicelliana, B. 131 Roma, Collegio di Sant'Isidoro, Biblioteca, 1/73 Rouen, Bibliothèque Jacques Villon (olim Bibliothèque Municipale), A. 573 (556) Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, 972c Sankt-Peterburg, Biblioteka Rossiiskoj Akademii Nauk (olim Biblioteka Akademii Nauk SSSR), O. 86 (XXJ/XXXVI) Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, HB I. 208 Sydney, State Library of New South Wales, Dixson Safe 3/1 (Sinclair 34) Tilburg, Universiteitsbibliotheek, KHS 27 Trento, Biblioteca Comunale, 2355 Trier, Bibliothek des Priesterseminars, 84 (R.V.2) Trier, Stadtbibliothek, Hs. 1238/602 8° (497) Trier, Stadtbibliothek, Hs. 530/858 8° Trier, Stadtbibliothek, Hs. 713/268 4° Trier, Stadtbibliothek, Hs. 785/1365 8° Trier, Stadtbibliothek, Hs. 2077/681 8° Trier, Stadtbibliothek, Hs. 203/1241 8° Trier, Stadtbibliothek, Hs. 796/1360 8° Trier, Stadtbibliothek, Hs. 790/1364 8° Uppsala, Universitetsbibliotek (Carolina), C 52 Uppsala, Universitetsbibliotek (Carolina), C 203 Uppsala, Universitetsbibliotek (Carolina), C 396 Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Hs. 173 (1.H.17) Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Hs. 332 (2.D.3) Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Hs. 174 (1.L.14) Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Hs. 161 (4.F.3) Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Hs. 384 (2.D.9) Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, lat. II. 125 (10308) Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, lat. II. 66 (2078) Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, lat. II. 64 (3000) Venezia, Museo Civico Correr, Correr 24 Volterra (Pisa), Biblioteca Comunale Guarnacci, LVI.3.3 (inv. 6134; Mazzatinti 30) Vyssí Brod, Klásterní Knihovna, 31 Weimar, Herzogin Anna Amalia Bibliothek (olim Zentralbibliothek der deutschen Klassik, Thüringische Landesbibliothek), 8° 52 Weimar, Herzogin Anna Amalia Bibliothek (olim Zentralbibliothek der deutschen Klassik, Thüringische Landesbibliothek), 8° 58 Weimar, Herzogin Anna Amalia Bibliothek (olim Zentralbibliothek der deutschen Klassik, Thüringische Landesbibliothek), 8° 65 Wien, Österreichische Nationalbibliothek, 4065 (Nov. 179) Wien, Österreichische Nationalbibliothek, 4752 (Theol. 639) Wien, Österreichische Nationalbibliothek, 4072 (Lunael. O. 71) Wien, Österreichische Nationalbibliothek, 3859 (Lunael. O. 197) Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Ser. Nova 12828 Wien, Schottenkloster, Stiftsbibliothek, 297 (Hübl 237) Wien, Schottenkloster, Stiftsbibliothek, 315 (Hübl 399) Wilhering, Zisterzienserstift, IX 96 Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Extrav. 269 Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Helmst. 667 (717) Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Helmst. 1144 (1251) Wroclaw, Biblioteka Kapitulna, 114 Wroclaw, Biblioteka Uniwersytecka, Akc. 1948/714 Wroclaw, Biblioteka Uniwersytecka, I.F.271 Wroclaw, Biblioteka Uniwersytecka, Milich II 86 (6138) Würzburg, Universitätsbibliothek, M.p.th.f. 55 Xanten, Stiftsarchiv und Stiftsbibliothek des katholischen Pfarrantes St. Viktor, an: 4572a Zwettl, Bibliothek des Zisterzienserstifts, 294 Scheda N: 32 - 422
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/consulo-tibi-speculum-monachorum-geschichte-und-re/589689
Mirko Breitenstein (ed.) Consulo tibi speculum monachorum. Geschichte und Rezeption eines Pseudo-bernhardinischen Traktates (mit vorläufiger Edition) RM 20 (2009) 113-49Recensioni e segnalazioni
Argomenti e indici Scheda N: 34 - 426
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/consulo-tibi-speculum-monachorum-geschichte-und-re/633043
*
Mirko Breitenstein Das franziskanische Noviziat zwischen Tradition und Innovation in Die Klöster der Franziskaner im Mittelalter. Räume, Nutzungen, Symbolik cur. Gert Melville - Leonie Silberer - Bernd Schmies , Berlin-Münster-Wien-Zürich-London, LIT-Verlag 2015 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter. Abhandlungen 63) pp. IX-274, 127-39.Argomenti e indici Scheda N: 37 - 7642
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-das-franziskanische-noviziat-zwischen-tradition-u/691726
*
Mirko Breitenstein Das franziskanische Noviziat zwischen Tradition und Innovation in Die Klöster der Franziskaner im Mittelalter. Räume, Nutzungen, Symbolik cur. Gert Melville - Leonie Silberer - Bernd Schmies , Berlin, LIT-Verlag 2015 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter. Abhandlungen 63) pp. IX-274, 127-39
Abstract
Nach einigen Bemerkungen zum Noviziatsverständnis bei Bonaventura (
Regula novitiorum ), Bernhard von Bessa (
Speculum disciplinae ) und David von Augsburg (
Formula novitiorum in
De exterioris et interioris hominis compositione ) sowie zur ursprünglichen Einstellung des hl. Franziskus gegenüber einem Ordensnovizentum skizziert der A. die Entwicklung des franziskanischen Noviziats seit 1220 mit Blick auf die Auswahl bzw. Prüfung etwaiger Ordensaspiranten. Vor dem Hintergrund der Klerikalisierung des Ordens und der Konzentration auf wissenschaftliche Studien und Predigten konstatiert der Vf. im Laufe des 13. Jahrhunderts eine Institutionalisierung des Noviziats und Ausweitung der Probezeit. Als Quellenbelege werden u.a. die Bulle
Cum secundum consilium des Honorius III., die
Regula bullata , die
Regula non bullata , die Chronik des Salimbene de Adam, die
Vita prima des Thomas von Celano, die
Expositio regulae fratrum Minorum sowie
De exterioris et interioris hominis compositione des David von Augsburg, die
Declaratio regulae des John of Wales sowie der
Speculum disciplinae des Bernhard von Bessa herangezogen. (Michael Bachmann)
Riduci
Argomenti e indici Minori Franciscus Assisiensis OFM n. 1182, m. 4-10-1226 Honorius III papa sedit 1216-1227 Bernardus de Bessa m. 1300/1304 ,
Speculum disciplinae [Bonaventura iubente et dirigente] Bonaventura de Balneoregio n. 1217/1221, m. 14/15-7-1274 ,
Regula novitiorum David Augustensis n. 1200/1210, m. 15/19-11-1272 ,
De exterioris et interioris hominis compositione secundum triplicem statum incipientium, proficientium et perfectorum libri tres David Augustensis n. 1200/1210, m. 15/19-11-1272 ,
Expositio regulae Franciscus Assisiensis n. 1182, m. 4-10-1226 ,
Regula bullata (Honorius, episcopus, servus servorum Dei... Regula et vita Minorum Fratrum haec est, scilicet Domini nostri Iesu Christi sanctum Evangelium observare... ) Franciscus Assisiensis n. 1182, m. 4-10-1226 ,
Regula non bullata (In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Haec est vita evangelii Iesu Christi, quam frater Franciscus petiit... Regula et vita istorum fratrum haec est, scilicet vivere in obedientia, in castitate et sine proprio... ) Iohannes Guallensis OFM fl. 1257-1283, m. 1285 ,
Expositio regulae ordinis fratrum Minorum (Quoniam, ut scriptus est Eccles. 3... ) Salimbene de Adam n. 9-10-1221, m. post 1288 ,
Cronica Thomas de Celano n. 1190 ca., m. 1260 ca. ,
Vita prima sancti Francisci (Actus (al.: Decus) et vitam bb. patris nostri Francisci... Vir erat in civitate Assisii, quae in finibus vallis Spoletanae... Superiori quidem tractatu... Anno siquidem dominicae inc. MCCXXVI... ) Scheda N: 38 - 7631
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-das-franziskanische-noviziat-zwischen-tradition-u/693421
*
Mirko Breitenstein Das «Haus des Gewissens». Zur Konstruktion und Bedeutung innerer Räume im Religiosentum des hohen Mittelalters in Geist und Gestalt. Monastische Raumkonzepte als Ausdrucksformen religiöser Leitideen im Mittelalter cur. Jörg Sonntag , adiuv. Petrus Bsteh - Brigitte Proksch - Gert Melville , Berlin-Münster-Wien-Zürich-London, LIT-Verlag 2016 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter. Abhandlungen 69) pp. XI-393, 19-55
Abstract
Il saggio si apre con una citazione dal
De vera religione di Agostino, nella quale si esprime la necessità per l'uomo di cercare la verità dentro se stesso e non altrove. L'A. spiega come il motivo dell'
homo interior , già di origine platonica, si rivesta nella dimensione monastica di nuovi significati e si intrecci con l'idea di uno spazio architettonico capace di rappresentare una
domus conscientiae per l'individuo; prosegue esaminando la metafora del cuore come
habitaculum di Dio, espressa per esempio nei sermoni di Bernardo di Chiaravalle (tra cui
In dedicatione ecclesiae ) o nel
De archa Noe di Ugo di San Vittore. L'A. si sofferma quindi sul trattato
De claustro animae di Ugo da Folieto, nel quale è esplicitata l'analogia tra
domus interior e
domus exterior , esaminando quindi il concetto di
domus conscientiae , in relazione alle teorie agostiniane sul peccato come fatto esclusivamente interiore. La coscienza, secondo il vescovo di Ippona, è il luogo della manifestazione di Dio nell'uomo attraverso la fede, ma anche il luogo dove può insinuarsi la tentazione diabolica: a tal proposito viene fatto riferimento al
Liber de bono conscientiae . La parte finale del saggio esamina la percezione della
domus coscientiae come un luogo fisico di pace e riposo: l'A. ricorda la presenza di questo concetto nel sermone
De beato Ioseph di Cesario di Arles, quindi cita un passo dalle
Meditationes di Guglielmo di St.-Thierry e ancora il
Liber de bono conscientiae . (Irene Malfatto)
Riduci
Argomenti e indici Filosofia e teologia Liber de bono conscientiae (Domus haec in qua habitamus ex omni parte sui... Haec ergo conscientia, in qua anima perpetuo mansura est... ) Monachesimo e ordini religiosi Plato, Fortleben Tractatus de interiori domo (Domus haec in qua habitamus ex omni parte sui... Haec ergo conscientia, in qua anima perpetuo mansura est... ) Augustinus Aurelius pseudo, Fortleben ,
Liber de bono conscientiae (Domus haec in qua habitamus ex omni parte sui... Haec ergo conscientia, in qua anima perpetuo mansura est... ) Bernardus Claraevallensis abbas n. 1090 ca., m. 20-8-1153 ,
Sermones per annum [128] Bernardus Claraevallensis abbas pseudo ,
Tractatus de interiori domo (Domus haec in qua habitamus ex omni parte sui... Haec ergo conscientia, in qua anima perpetuo mansura est... ) Caesarius Arelatensis episcopus n. 470 ca., m. 27-8-542 ,
Sermones [238] Guillelmus de Sancto Theodorico n. 1075/1085, m. 8-9-1147/1149 ,
Meditationes devotissimae Hugo de Folieto n. 1100 ca., m. 7-9-1172/1174 ,
De claustro animae (Incipientibus aedificare quaerendus est locus fundamenti... Rogasti nos, frater amantissime, quaternus aliqua remedia tentationum... ) Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
De archa Noe (Cum sederem aliquando in conventu fratrum illis interrogantibus meque respondente... Inter amorem huius mundi et amorem dei hec est differentia... ) Hugo de Sancto Victore pseudo ,
De anima Scheda N: 38 - 4949
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-das-haus-des-gewissens-zur-konstruktion-und-bedeu/705376
*
Mirko Breitenstein Das Noviziat im hohen Mittelalter. Zur Organisation des Eintrittes bei den Cluniazensern, Cisterziensern und Franziskanern Münster, LIT-Verlag 2008 pp. X-697 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter. Abhandlungen 38)
Abstract
Dresden, Univ., Diss. 2007. In einer Einleitung führt der A. in die Thematik, den Forschungsstand sowie die Begrifflichkeit, v. a. bezüglich des Noviziats, ein und gibt einen Überblick über die benutzte Literatur und Quellenlage. Die dann folgende Untersuchung ist unterteilt in die drei Orden und darin wiederum chronologisch angeordnet. Inhaltlich beleuchtet der A. bei allen drei Ordensgemeinschaften jeweils die folgenden Fragestellungen bzw. Thematiken: «Aufnahme in die Gemeinschaft», «Struktur und Inhalt der Probezeit», «Profeß und Weihe» sowie schließlich «Status und funktionelle Integration». In den jeweiligen Abschnitten skizziert der Vf. auch die Ursprünge und Geschichte der Orden und erwähnt ebenso für die Entwicklung des Noviziats bedeutsame Ordensvertreter sowie deren vielfach unterweisende und belehrende Werke. Für die einzelnen Orden seien an dieser Stelle einige Quellen angeführt: Cluniazenser: neben der
Regula Benedicti und einigen Papstbullen die
Consuetudines des Bernhard von Cluny sowie des Ulrich von Cluny, der
Liber tramitis , die
Expositio in regulam s. Benedicti des Smaragdus von St. Mihiel, die
Statuta Petri Venerabilis (die eine Aufnahmebeschränkung erklärten); Cisterzienser:
Exordium Cistercii ,
Exordium parvum ,
Carta caritatis ,
Instituta generalis capituli apud Cistercium ,
Capitula ,
Ecclesiastica officia (=
Liber usuum ),
Libelli definitionum , Exempelsammlungen wie
Collectaneum exemplorum et visionum Clarevallense ,
Exordium magnum Cisterciense des Konrad von Eberbach,
Dialogus miraculorum des Caesarius von Heisterbach oder unterweisende bzw. belehrende Schriften wie
De ordine vitae et morum institutione des Johannes von Fruttuaria,
Speculum caritatis des Aelred von Rievaulx,
De praecepto et dispensatione und
De gradibus humilitatis des Bernhard von Clairvaux,
Epistola aurea des Wilhelm von Thierry,
Formula honestae vitae , die Briefe des Adam von Perseigne, das
Speculum novitii des Stephen von Salley; Franziskaner: neben Papstbullen und den Ordens-Konstitutionen die
Regula bullata sowie
non bullata , die
Constitutiones praenarbonenses bzw. die
Vestigia constitutionum praenarbonsensium , der
Liber de laudibus b. Francisci des Bernhard von Bessa, der
Tractatus de miraculis b. Francisci sowie die
Vita I und
II s. Francisci des Thomas von Celano,
De inceptione vel fundamento ordinis des Anonymus Perusinus, die
Legenda trium sociorum , die
Expositio quattuor magistrorum super regulam fratrum Minorum , die
Expositio super regulam des Hugo von Digne, die
Expositio regulae des Johannes Peckham, die
Compilatio Assisiensis , der
Tractatus de adventu fratrum Minorum in Angliam des Thomas von Eccleston, die
Chronica des Jordan von Giano, die
Chronica XXIV generalium ordinis Minorum , die Chronik des Salimbene de Adam, die
Constitutiones Narbonenses , die
Explanationes constitutionum generalium des Bonaventura, die
Determinationes quaestionum circa regulam fratrum Minorum des Ps.-Bonaventura, die
Expositio super regulam fratrum Minorum des Petrus Iohannis Olivi, der
Liber chronicarum sive tribulationum ordinis Minorum des Angelus Clarenus sowie Unterweisungstraktate wie
De exterioris et interioris hominis compositione des David von Augsburg, das
Speculum disciplinae des Bernhard von Bessa, die
Regula novitiorum des Bonaventura, das
Ordinarium sive alphabetum vite religiose des John von Wales. Ein Ausblick, der die «Aufgaben und Grenzen des Noviziates» (S. 601) aufzeigt, eine Bibliographie sowie Register der Personen, Werke, Orte und Sachen beschließen den Band. (Michael Bachmann)
Riduci
Recensioni e segnalazioni
Argomenti e indici Monachesimo e ordini religiosi Anonymus Perusinus (Quoniam servi Domini non debent ignorare viam et doctrinam sanctorum virorum... Postquam impleti sunt anni ab incarnatione Domini 1207... ) Capitula ordinis Cisterciensis Charta caritatis Chronica XXIV generalium ordinis fratrum Minorum Cisterciensi Cluniacensi Collectaneum exemplorum et visionum Clarevallense (Quemadmodum Deum auctorem pacis et amatorem veritatis universa lex clamat, omnis divina pagina resonat... Deus, qui in cruce sancta pendens pro salute nostra virginem matrem... Si quid forte minus gratum Compilatio Assisiensis (Per obedientiam itaque raro praecipiendum censuit... ) Constitutiones generales ordinis fratrum Minorum Constitutiones praenarbonenses Ecclesiastica officia Exordium Cistercii coenobii Exordium parvum Cisterciense Expositio quattuor magistrorum super regulam fratrum Minorum Formula honestae vitae (Petis a me, frater charissime... ) Franciscus Assisiensis OFM n. 1182, m. 4-10-1226 Instituta capituli generalis Cisterciensis Legenda trium sociorum Libellus definitionum Liber tramitis aevi Odilonis (Dum per universam Italiam Christi praecepta annullarentur... Continet in se usus monachorum iste libellus... ) Minori Speculum novitii Storia del papato Adam de Persenia abbas n. 1145 ca., m. 1221 ,
Epistolae Aelredus Rievallensis abbas n. 1110 ca., m. 12-1-1167 ,
Speculum charitatis Alexander Halensis n. 1185 ca., m. 21-8-1245 ,
Expositio quattuor magistrorum super regulam fratrum Minorum [a. 1241-1242] Angelus Clarenus n. 1245 ca., m. 15-6-1337 ,
Historia septem tribulationum ordinis Minorum Benedictus Casinensis abbas n. 480 ca., m. post 547 ,
Regula Bernardus Claraevallensis abbas n. 1090 ca., m. 20-8-1153 ,
Liber de gradibus humilitatis et superbiae Bernardus Claraevallensis abbas n. 1090 ca., m. 20-8-1153 ,
Liber de praecepto et dispensatione Bernardus Claraevallensis abbas pseudo ,
Formula honestae vitae Bernardus de Bessa m. 1300/1304 ,
Liber de laudibus beati Francisci [ca. 1278] Bernardus de Bessa m. 1300/1304 ,
Speculum disciplinae [Bonaventura iubente et dirigente] Bernardus I Cluniacensis monachus saec. XI ,
Ordo Cluniacensis sive Consuetudines Bernardus Silvestris m. 1159 ca. ,
Formula honestae vitae (?) (Petis a me, frater carissime... ) Bonaventura de Balneoregio n. 1217/1221, m. 14/15-7-1274 ,
Constitutiones generales Narbonenses Bonaventura de Balneoregio n. 1217/1221, m. 14/15-7-1274 ,
Determinationes quaestionum circa regulam fratrum Minorum (?) Bonaventura de Balneoregio n. 1217/1221, m. 14/15-7-1274 ,
Explanationes constitutionum generalium Narbonensium Bonaventura de Balneoregio n. 1217/1221, m. 14/15-7-1274 ,
Regula novitiorum Caesarius Heisterbacensis prior n. 1180 ca., m. post 1240 ,
Dialogus miraculorum [a. 1219-1223] Conradus Eberbacensis abbas n. 1140 ca., m. 18-9-1221 ,
Exordium magnum Cisterciense David Augustensis n. 1200/1210, m. 15/19-11-1272 ,
De exterioris et interioris hominis compositione secundum triplicem statum incipientium, proficientium et perfectorum libri tres Franciscus Assisiensis n. 1182, m. 4-10-1226 ,
Regula bullata (Honorius, episcopus, servus servorum Dei... Regula et vita Minorum Fratrum haec est, scilicet Domini nostri Iesu Christi sanctum Evangelium observare... ) Franciscus Assisiensis n. 1182, m. 4-10-1226 ,
Regula non bullata (In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Haec est vita evangelii Iesu Christi, quam frater Franciscus petiit... Regula et vita istorum fratrum haec est, scilicet vivere in obedientia, in castitate et sine proprio... ) Guillelmus de Sancto Theodorico n. 1075/1085, m. 8-9-1147/1149 ,
Epistola ad fratres de Monte Dei [3 recensiones epistolae, 2 recensiones prologi ] (Fratribus de Monte Dei, orientale lumen et antiquum illum in religione Aegyptium fervorem tenebris occiduis... Pene impudenter et plus quam decet os meum pat Hugo de Digna v. 1238, m. 2-2-1257 ,
Expositio Regulae fratrum Minorum Iohannes de Rupella n. 1190/1200, m. 8-2-1245 ,
Expositio quattuor magistrorum super regulam fratrum Minorum Iohannes Guallensis OFM fl. 1257-1283, m. 1285 ,
Ordinarium vitae religiosae Iohannes Homo Dei m. 1049? ,
De ordine vitae et morum institutione Iohannes Pecham n. 1225/1230 ca., m. 8-12-1292 ,
Expositio super regulam fratrum Minorum (?) Iordanus de Iano n. 1195 ca., m. post 1262 ,
Chronica fratrum Minorum abbreviata Odo Rigaldi n. 1205 ca., m. 2-7-1275 ,
Expositio quattuor magistrorum super regulam fratrum Minorum Petrus Iohannis Olivi n. 1247/1248, m. 14-3-1296/1298 ,
Expositio super regulam fratrum Minorum (Post hoc igitur accedentes ad regule continentiam et processum nota quod tamquam apostolica et in Christi duodecim... Quamvis ex hiis que in quaestionibus seu tractatibus de perfectione evangelica pro modulo intelligentie michi date sunt tradita satis habunde clarescere queat sublimis perfectio... ) Petrus Venerabilis n. 1092/1094, m. 25-12-1156 ,
Statuta Robertus de Bascia m. post 1247 ,
Expositio quattuor magistrorum super regulam fratrum Minorum Salimbene de Adam n. 9-10-1221, m. post 1288 ,
Cronica Smaragdus Sancti Michaelis Virdunensis abbas fl. 819-830 ca. ,
Expositio in Regulam sancti Benedicti Stephanus de Salleia abbas v. 1225 ca., m. 6-9-1252 ,
Speculum novitii (?) Thomas de Celano n. 1190 ca., m. 1260 ca. ,
Tractatus de miraculis beati Francisci Thomas de Celano n. 1190 ca., m. 1260 ca. ,
Vita prima sancti Francisci (Actus (al.: Decus) et vitam bb. patris nostri Francisci... Vir erat in civitate Assisii, quae in finibus vallis Spoletanae... Superiori quidem tractatu... Anno siquidem dominicae inc. MCCXXVI... ) Thomas de Celano n. 1190 ca., m. 1260 ca. ,
Vita secunda sancti Francisci (Placuit sancte universitati olim capituli generalis et vobis, reverendissime pater, non sine divini dispensatione consilii... Franciscus, servus et amicus Altissimi, cui divina providentia hoc vocabulum indidit, ut ex singul Thomas de Eccleston fl. 1230-1240 ,
Tractatus de adventu fratrum Minorum in Angliam Udalricus Cellensis prior n. 1029, m. 14-7-1093 ,
Antiquiores consuetudines Cluniacensis monasterii Risorse esterne collegate Francia 2009-3
Scheda N: 31 - 7346; 32 - 6935; 33 - 7065; 34 - 6833
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-das-noviziat-im-hohen-mittelalter-zur-organisatio/583316
*
Mirko Breitenstein (ed. comm.) «De novitiis instruendis». Text und Kommentar eines anonymen Traktates vom Ende des 12. Jahrhunderts Münster, LIT-Verlag 2004 pp. VIII-174 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter. Editionen 1)
Abstract
In den «Prolegomena» gibt der Hrsg. zunächst einen Einblick in den Forschungsstand zum vorliegend untersuchten Traktat im Besonderen und zum klösterlichen Noviziat im Allgemeinen, bevor der Aufbau und die Methodik des Bandes erläutert wird. Um die Entstehung des Traktates in das historische Umfeld einordnen zu können, wird in einem ersten Schritt die Ausbreitung und Bedeutung der Cluniazenser in Flandern, insb. am Beispiel des Klosters Saint-Bertin, auch im Spiegel des flandrischen Grafenhauses und dessen Rolle bei der Klosterreform in Flandern am Ende des 11. Jh.s, beleuchtet. Im Anschluss beschreibt der Hrsg. die Gründung und die Entwicklung der ursprünglichen Benediktinerabtei Anchin bis zum Tode des Abtes Goswin (? 1166) und versucht herauszuarbeiten, inwieweit und seit wann dieses Kloster nach den
Consuetudines der Cluniazenser gelebt hat. Einen eigenen Abschnitt widmet der Hrsg. dem Leben und Wirken Abt Goswins, zumal dieser von einigen gewichtigen Forschern als Autor des Traktats
De novitiis instruendis angesehen wurde. Vor einer inhaltlichen sowie konzeptionellen Analyse des vom Hrsg. als Florilegium für Novizen angesehenen Werkes wird der einzige Überlieferungszeuge (Douai, BM, 827 [Ende 16. Jh.]) kodikologisch beschrieben, die Entstehungszeit des Traktats versucht zu eruieren und die Autorschaft Goswins als unwahrscheinlich dargestellt. Anschließend gibt der Hrsg. einen Überblick über etwaige Vorlagen und Quellen, auf die der Kompilator des Traktats rekurriert, wie u. a. Gregor d. Gr. (
Moralia in Iob ,
Dialogi ), Petrus Venerabilis (
Epistolae ), Augustinus (
De genesi ad litteram ,
Contra epistolam Parmeniani ), Johannes Cassian (
De institutis coenobiorum ,
Conlationes ), Isidor v. Sevilla (
Synonyma de lamentatione animae peccatricis ,
Sententiae ), Anselm v. Canterbury (
Epistolae ), Hildebert v. Lavardin (
Epistolae ), Hugo v. Saint-Victor (
In Salomonis ecclesiasten homiliae XIX ,
De archa Noe ,
Soliloquium de arrha animae ,
De virtute orandi ,
Miscellanea ), Alulf v. Tournai (
Expositio super primam epistolam b. Pauli apostoli ad Corinthos ), Wilhelm v. Saint-Thierry (
Tractatus de natura et dignitate amoris ), Bernhard v. Clairvaux (
Sermones super Cantica Canticorum ,
Sermones de diversis ), Richard v. Saint-Victor (
De praeparatione animi ad contemplationem liber dictus Beniamin minor ), Horaz (
De arte poetica ), Ps.-Seneca (
De moribus ), Ps.-Bernhard v. Clairvaux (
Liber de modo bene vivendi ad sororem ) und den
Tractatus de statu virtutum . Im Ergebnis hält der Hrsg. fest, dass es sich «nicht um ein einen Traktat zur Unterweisung von Novizen, sondern um
excerptiones , deren inhaltliche Orientierung gleichwohl in einem Zusammenhang mit der Ausbildung von Novizen gesehen werden kann» (S. 97-8), handelt. Nach der Darlegung der Editionskriterien wird die kritische Edition von
De novitiis instruendis abgedruckt. Dem Anhang werden eine inhaltliche sowie kodikologische Beschreibung des Textzeugen Douai, 827, und eine Liste der in dem Traktat zitierten Schriften und Texte sowie der Bibelstellen beigegeben. Der Band wird durch eine Bibliographie und ein Register beschlossen. Der Band ist von Henri Platelle in «Francia» 32, 1 (2005) 261-2; Herbert Edward John Cowdrey in «English Historical Review» 120 (2005) 193-4 und von Daniel Misonne in «Revue bénédictine» 114 (2004) 410 rezensiert worden. (Michael Bachmann)
Riduci
Recensioni e segnalazioni
Argomenti e indici De novitiis instruendis Anchin, Benedettini Anchin, Cluniacensi Canticum canticorum, Biblia sacra, FORTLEBEN Consuetudines Cluniacenses De moribus (Omne peccatum actio est... ) Ecclesiastes, Biblia sacra, FORTLEBEN Epistolae Pauli, Biblia sacra, FORTLEBEN Goswinus Aquicinctinus abbas n. 1086 ca., m. 9-10-1165 Iob, Biblia sacra, FORTLEBEN Liber de modo bene vivendi ad sororem (Carissima in Christo soror, diu est quod... Dominus dicat in Evangelio: Omnia possibilia sunt credenti... ) Saint-Bertin, Benedettini Saint-Bertin, Cluniacensi Storia dei regni e delle entità politiche territoriali Tractatus de statu virtutum (Quia humilitas est genitrix virtutum... ) Alulfus Tornacensis monachus m. 3-3-1143/1144 ,
Opus excerptionum ex operibus beati Gregorii papae in Vetus et Novum Testamentum Anselmus Cantuariensis archiepiscopus n. 1033/1034, m. 21-4-1109 ,
Epistolae Augustinus Aurelius, Fortleben ,
Contra epistolam Parmeniani libri III Augustinus Aurelius, Fortleben ,
De Genesi ad litteram Bernardus Claraevallensis abbas n. 1090 ca., m. 20-8-1153 ,
Sermones de diversis [125] Bernardus Claraevallensis abbas n. 1090 ca., m. 20-8-1153 ,
Sermones super Cantica canticorum [86] Bernardus Claraevallensis abbas pseudo ,
Liber de modo bene vivendi ad sororem (Carissima in Christo soror, diu est quod... Dominus dicat in Evangelio: Omnia possibilia sunt credenti... ) Bernardus Claraevallensis abbas pseudo ,
Tractatus de statu virtutum Cassianus Iohannes, Fortleben ,
Conlationes (Cum ergo universitatis Deum ac Dominum Patrem nostrum esse voce propria confiteamur, profecto de conditione servili... ) Cassianus Iohannes, Fortleben ,
De institutis coenobiorum Gregorius I papa n. 540 ca., m. 604 ,
Dialogorum libri IV Gregorius I papa n. 540 ca., m. 604 ,
Moralia in Iob Guillelmus de Sancto Theodorico n. 1075/1085, m. 8-9-1147/1149 ,
De natura et dignitate amoris (Ars est artium ars amoris, cuius magisterium ipsa sibi retinuit natura... ) Hildebertus Cenomanensis episcopus n. 1056, m. 18-12-1133 ,
Epistolae [libri 3] Horatius, Fortleben ,
Epistolae Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
De archa Noe (Cum sederem aliquando in conventu fratrum illis interrogantibus meque respondente... Inter amorem huius mundi et amorem dei hec est differentia... ) Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
De virtute orandi (Domino et Patri charissimo H. Munusculum hoc dilectionis meae... Quo studio et quo affectu a nobis orandus... ) Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
Libellus de formatione archae (Primum ad mystica arcae Noe descriptionem, in planitie ubi archam depingere volo... ) Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
Miscellanea (Vita cordis amor est... ) Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
Soliloquium de arrha animae (Dilecto fratri G. caeterisque servis... Homo: Loquar secreto animae meae... ) Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
Super Ecclesiasten (Quae de libro Salomonis, qui Ecclesiastes dicitur, nuper vobis coram disserui... Verba Ecclesiastae filii David, regis Hierusalem. Titulus libri iste... ) Isidorus Hispalensis episcopus n. 560 ca., m. 4-4-636 ,
Sententiarum libri III Isidorus Hispalensis episcopus n. 560 ca., m. 4-4-636 ,
Synonymorum de lamentatione animae peccatricis libri II (In subsequenti hoc libro, qui nuncupatur Synonyma, id est multa uerba in unam significationem coeuntia... Venit nuper ad manus meas qauadam schedula... Anima mea in angustiis est, spiritus meus aestuat, cor meum fluctuat, angustia animi possidet me... ) Martinus Bracarensis episcopus pseudo ,
De moribus Petrus Venerabilis n. 1092/1094, m. 25-12-1156 ,
Epistolarum libri VI Richardus de Sancto Victore m. 10-3-1173 ,
De praeparatione animi ad contemplationem Seneca philosophus pseudo, Fortleben ,
De moribus (Omne peccatum actio est... ) Thomas Frigidi Montis monachus pseudo ,
Liber de modo bene vivendi ad sororem (Carissima in Christo soror, diu est quod... Dominus dicat in Evangelio: Omnia possibilia sunt credenti... )
Luoghi: Anchin Fiandre Saint-Bertin
Manoscritti
Scheda N: 27 - 1118; 28 - 1192
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/de-novitiis-instruendis-text-und-kommentar-eines-a/495650
Mirko Breitenstein Der Eintritt ins Kloster in Macht des Wortes. Benediktinisches Mönchtum im Spiegel Europas cur. Holger Kempkens - Gerfried Sitar - Martin Kroker , Regensburg, Schnell & Steiner 2009 pp. 423, 480, I 91-8 tavv.Recensioni e segnalazioni
Argomenti e indici Scheda N: 33 - 7066
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-der-eintritt-ins-kloster/603156
Mirko Breitenstein (ed. trad.) Der «Tractatus, ut monachus virtuose proficiat et quottidie vitam suam ordinet». Eine untypische Mahnschrift für den geistlichen Fortschritt von Mönchen aus Kloster Blaubeuren. Edition und Übersetzung SMGBOZ 129 (2018) 59-84
Abstract
Der Traktat ist in der Sammelhs. Fulda, Hochschul- und Landesbibl., Aa 114 auf Bl. 168r-170r überliefert. Die Hs. entstand über einen längeren Zeitraum mit 1435 als frühester Zeitangabe und dem 8. August 1493, an dem der hier behandelte Traktat abgeschlossen wurde. Das Profil der Hs. deutet insgesamt auf die Melker Reformbewegung und die Universität Wien. In Blaubeuren geschah die Hinwendung zur Melker Reform unter Abt Kundig (1456-1475), was zugleich einen Zuwachs der Bibliothek mit sich brachte. In der großen Masse vergleichbarer monastischer Ratgeberliteratur hebt sich der Traktat vor allem durch seine originelle Gliederung in die Bereiche Vergangenheit, Gegenwart und Zukunft mit einer darunter liegenden numerischen Zählung hervor. Der Ed. identifiziert neben den biblischen Zitationen eine Reihe patristischer Referenztexte.
Riduci
Argomenti e indici Manoscritti
Scheda N: 41 - 4010
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/der-tractatus-ut-monachus-virtuose-proficiat-et-qu/748313
*
Mirko Breitenstein Der Traktat «Vom inneren Haus». Verantwortung als Ziel der Gewissensbildung in Innovation in Klöstern und Orden des Hohen Mittelalters. Aspekte und Pragmatik eines Begriffs cur. Mirko Breitenstein - Stefan Burkhardt - Julia Dücker , Berlin, LIT-Verlag 2012 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter. Abhandlungen 48) pp. VIII-316, 263-92 tav. 1
Abstract
Insb. anhand von Aspekten wie «Wille zur Nachahmung Gottes», «Selbsterkenntnis», «Beichte und Reue» und (Eigen-)«Verantwortung» befasst sich der A. Gewissensbildung sowie menschlicher Verantwortung für sich und andere im Bereich des mittelalterlichen Religiosentums. Ausgehend von der Begrifflichkeit conscientia bzw. Gewissen (z.B. bei Cassian, Gregor d. Gr. oder in der
Regula Benedicti ) arbeitet der Vf. die inhaltlichen Aussagen des i.E. anonym überlieferten Traktats
De interiori domo (anhand der Textgestalt der Migne-Edition, PL 184, 507-552) zur genannten Thematik heraus. Hierbei wird das dort «entworfene Konzept eines selbstverantwortlichen Lebens» vorgestellt und in den historischen Kontext eingeordnet. Breiten Raum nimmt die Skizze der unübersichtlichen und undurchsichtigen Überlieferungslage von
De interiori domo (ca. 500 lateinische und 20 volkssprachige Handschriften) ein, das im Laufe der Jahrhunderte einigen Autoren zugeschrieben wurde: Augustinus, Hugo von St. Viktor, Richard von St. Viktor, Anselm von Canterbury und v.a. Bernhard von Clairvaux. Im Ergebnis konstatiert der A., dass der Traktat bis ins 17. Jahrhundert durch mehrere Bearbeiter verändert wurde. Neben einer Übersicht der verschiedenen Fassungen bzw. Redaktionen wird besonders vermerkt, wie
De interiori domo oder auch nur Teile davon in anderen z.T. umfangreicheren Textcorpora überliefert wurde: genannt werden
De anima des Ps.-Hugo von St. Viktor,
De dulci admonitione anime des Ps.-Augustinus, das
Manuale des Ps.-Augustinus, die
Confessio Hugonis ad abbatem des Ps.-Hugo von St. Viktor, die
Meditationes des Ps.-Bernhard von Clairvaux sowie des Ps.-Anselm von Canterbury und
De conscientia des Ps.-Bernhard von Clairvaux sowie des Petrus Cellensis. (Michael Bachmann)
Riduci
Argomenti e indici Tractatus de interiori domo (Domus haec in qua habitamus ex omni parte sui... Haec ergo conscientia, in qua anima perpetuo mansura est... ) Anselmus Cantuariensis archiepiscopus n. 1033/1034, m. 21-4-1109 Confessio ad abbatem (Solus solitudinem cordis mei... ) De dulci admonitione animae (Anima mea si vis amari a deo, reforma in te imaginem tuam... ) Liber de bono conscientiae (Domus haec in qua habitamus ex omni parte sui... Haec ergo conscientia, in qua anima perpetuo mansura est... ) Manuale (Quoniam in medio laqueorum positi sumus... Tu, domine, coelum et terram imples... ) Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis (Multi multa sciunt et seipsos nesciunt... ) Richardus de Sancto Victore m. 10-3-1173 Tractatus de conscientia ad religiosum quendam ordinis Cisterciensis (Petis a me, dilecte mi, quod supra me est, imo contra me, videlicet lumen scientiae... Conscientia hominis abyssus multa... ) Alcherus Claraevallensis monachus m. 1169 ,
Manuale (?) Anselmus Cantuariensis archiepiscopus pseudo ,
Liber meditationum et orationum Augustinus Aurelius pseudo, Fortleben ,
De dulci admonitione animae (Anima mea si vis amari a deo, reforma in te imaginem tuam... ) Augustinus Aurelius pseudo, Fortleben ,
Liber de bono conscientiae (Domus haec in qua habitamus ex omni parte sui... Haec ergo conscientia, in qua anima perpetuo mansura est... ) Augustinus Aurelius pseudo, Fortleben ,
Manuale Benedictus Casinensis abbas n. 480 ca., m. post 547 ,
Regula Bernardus Claraevallensis abbas pseudo ,
Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis (Multi multa sciunt et se ipsos nesciunt. Alios inspiciunt et se ipsos deserunt... ) Bernardus Claraevallensis abbas pseudo ,
Tractatus de conscientia ad religiosum quendam ordinis Cisterciensis (Petis a me, dilecte mi, quod supra me est, imo contra me, videlicet lumen scientiae... Conscientia hominis abyssus multa... ) Bernardus Claraevallensis abbas pseudo ,
Tractatus de interiori domo (Domus haec in qua habitamus ex omni parte sui... Haec ergo conscientia, in qua anima perpetuo mansura est... ) Gregorius I papa n. 540 ca., m. 604 ,
Moralia in Iob Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
Confessio ad abbatem (?) (Solus solitudinem cordis mei... ) Hugo de Sancto Victore pseudo ,
De anima Petrus Cellensis abbas n. 1115 ca., m. 1183 ,
De conscientia
Scheda N: 35 - 2840
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-der-traktat-vom-inneren-haus-verantwortung-als-zi/643138