*
Giancarlo Andenna Riforme episcopali. Riordinamenti istituzionali e nuova organizzazione della cura animarum (950-1050) Chiese locali e chiese regionali nell'alto medioevo. Spoleto, 4-9 aprile 2013 Spoleto (Perugia), Centro italiano di studi sull'Alto Medioevo (CISAM) 2014 (Settimane di studio del Centro italiano di studi sull'Alto Medioevo 61) pp. 1196, 623-45
Abstract
Prendendo le mosse da una riflessione sul concetto sotteso al verbo
reformare , il saggio prende in esame le riforme episcopali comprese tra il periodo ottoniano e quello delle riforme della chiesa. L'A. si concentra sull'azione di riforma e riorganizzazione della propria chiesa operata da Attone di Vercelli, analizzata attraverso la lettura incrociata del
Capitulare , raccolta di canoni realizzata dal vescovo vercellese (di cui si considerano in particolare i canoni derivati da Teodulfo di Orléans), delle lettere che egli rivolse ai sacerdoti della propria diocesi e ai vescovi del regno e del suo trattato
De pressuris ecclesiasticis . L'A. considera quindi il
De synodalibus causis di Reginone di Prüm, Il
Decretum di Burcardo di Worms e la
Collectio canonum di Abbone di Fleury. (Giacomo Vignodelli)
Riduci
Argomenti e indici Storia delle chiese cattedrali e locali Abbo Floriacensis abbas n. 945/950, m. 13-11-1004 ,
Collectio canonum Atto Vercellensis episcopus n. 885 ca., m. ante 964 ,
Capitulare Atto Vercellensis episcopus n. 885 ca., m. ante 964 ,
De pressuris ecclesiasticis Atto Vercellensis episcopus n. 885 ca., m. ante 964 ,
Epistolae Burchardus Wormatiensis episcopus n. 965 ca., m. 20-8-1025 ,
Decretorum libri XX Regino Prumiensis abbas n. 840 ca., m. 915 ,
De synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis Theodulphus Aurelianensis episcopus n. 760 ca., m. 821 ,
Capitula
Scheda N: 36 - 9250
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-riforme-episcopali-riordinamenti-istituzionali-e-/672642
*
Arnold Angenendt Offertorium. Das mittelalterliche Meßopfer Münster, Aschendorff 20143 (ISBN 978-3402112649) pp. XV-562 (Liturgiewissenschaftliche Quellen und Forschungen 101)ISBN: 978-3402112649
Abstract
Der vorliegende Band stellt die dritte, korrigierte und um einen Absatz erweiterte Auflage der Erstpublikation aus dem Jahre 2013 dar. Nach einer Einleitung, in der der A. die Forschungslage sowie den Aufbau der Untersuchung skizziert, wird die Monographie in fünf Teile untergliedert: «In der Antike: Vom materiellen zum geistigen Opfer» (S. 7-90), «Frühmittelalter: Von der Eucharistie zur Messe» (S. 91-294), «Hochmittelalter: Neubesinnung und scholastische Theologie» (S. 295-400), «Spätmittelalter: Zwischen Anzahl und Andacht» (S. 401-68), «Rückblick und Ausblick» (S. 469-88). In einem ersten Schritt beleuchtet der Vf. unter religionsgeschichtlichen Aspekten die antiken Ursprünge des Opferkultes sowie der verschiedenen Arten und Formen von Opfern (wie z.B. von Blut-, Menschen-, Sühne- und Dankesopfer). Breiten Raum nimmt die Darstellung des christlichen Opferwesens im Rahmen der Eucharistie ein. Hierbei berücksichtigt der A. das christliche Sakramentsverständnis (v.a. bei Augustinus, Ambrosius und Isidor) ebenso wie die Entwicklung hin zur Kodifizierung der liturgischen Riten (in den Meß-Libelli und Sakramentaren) und die Bedeutung des Hochgebets in der eucharistischen Feier. Der das Frühmittelalter betreffende Teil beschäftigt sich im Anschluss zunächst mit dem religionsgeschichtlichen Hintergrund der Opfer (bei den Germanen oder Slawen) und der römischen (Mess-)Liturgie z.B. im
Sacramentarium Gregorianum ,
Sacramentarium Gelasianum oder
Sacramentarium Gregorianum Hadrianum . Die Bedeutung des Benedikt von Aniane für die Vereinheitlichung des Mönchtums sowie der Liturgie werden ebenso wenig außer Acht gelassen wie die Rolle der allegorischen Meßerklärung, die Entwicklung der Messe als Bitt- und/oder Sühneopfer, die Funktion und «Reinheit» der Altardiener (wie der Priester), die sakralen Kultobjekte, die Besonderheiten der Klosterliturgie oder die Möglichkeit, etwaige Bußzeiten durch Stiftungen und Meßfeiern zu verkürzen. Daneben befasst sich der A. mit dem eigentlichen Opfergang und der Gabendarreichung inner- und außerhalb der Messe, mit den besonderen Meßanlässen (z.B. beim monastischen Gelübde oder der Berufung zu einem kirchlichen Amt), mit dem «Leib und Blut Jesu Christi» im Lichte der Wandlung und der Kommunion, mit der Exkommunikation und der Möglichkeit der Rekonziliation (hier mit besonderem Blick auf das Sendhandbuch des Regino von Prüm und auf das weltliche Äquivalent des [Herrscher-]Bannes) und schließlich mit der Toten-Memoria und deren Ausformungen u.a. im Rahmen der Seelenmessen, Stiftungen oder Gebetsbünde bzw. -verbrüderungen. Den dritten, hochmittelalterlichen Teil der Untersuchung widmet der A. zuerst der Scholastik und deren Kritik an dem bisherigen Glaubens- und Sakramentsverständnis, wie es z.B. bei Petrus Cantor, Wilhelm von Auvergne, Herbert von Bosham oder in den liturgischen Traktaten des Bernold von Konstanz (
Micrologus ), Sicard von Cremona (
Mitrale ), Isaac von Stella (
Epistola ad Iohannem episcopum Pictaviensem de officio missae ), Johannes Beleth (
Rationale divinorum officiorum ), Papst Innocenz III. (
De missarum mysteriis ), Wilhelm Durandus (
Rationale ) oder im anonymen
Speculum de mysteriis ecclesiae zum Ausdruck gekommen ist. Darüber hinaus beleuchtet der Vf. die Bedeutung der Reformen unter Papst Gregor VII. sowie die z.T. ablehnende Haltung der neuen Orden (wie der Regular-Kanoniker, Zisterzienser, Prämonstratenser, Grandmontenser, Kartäuser, Franziskaner und Dominikaner) gegenüber der hergebrachten Opfer- und Gnadenpraxis. Erwähnung sowie Erörterung erfahren hier ebenfalls die Einführung des verpflichtenden Zölibats, die Sonderrolle von Cluny, die Stiftungen von Herrschern, die Transsubstantiationslehre im Lichte der Wandlung und Konsekration (unter Berücksichtigung des Berengar von Tours, des Thomas von Aquin oder auch der Bluthostien), die Frequenz und Gestalt der Kommunion. Der letzte Teil, der die spätmittelalterliche Entwicklung behandelt, hebt besonders die neuen Frömmigkeitsformen und die Bedeutung der Andacht hervor. Etwaige Neuerungen bzw. Änderungen im Bereich der Messe, der Stiftungen für Klerus und Kirche, der Meß-Theologie (belegt u.a. anhand der
Canonis misse expositio des Gabriel Biel) und der Toten-Memoria bzw. -Liturgie werden eingehend geschildert. Verzeichnisse der Abkürzungen, Quellen, Sekundärliteratur und Sachwörter beschließen den Band. Rez. von Michael G. Witczak in «Sehepunkte» 16, 1 (2016). (Michael Bachmann)
Riduci
Argomenti e indici Liturgia Benedictus Anianensis abbas n. 750 ca., m. 11-2-821 Berengarius Turonensis n. 1000 ca., m. 1088 Canonici regolari Certosini Cisterciensi Cluny, Cluniacensi Filosofia e teologia Grandmontani Gregorius VII papa n. 1025/1030, m. 25-5-1085 Guillelmus Alvernus n. 1180 ca., m. 30-3-1249 Herbertus de Boseham n. 1120 ca., m. 1194 ca. Isidorus Hispalensis episcopus n. 560 ca., m. 4-4-636 Libri fraternitatum, libri memoriales, libri vitae, necrologia, obituaria Minori Petrus Cantor n. 1130 ca., m. 22-9-1197 Predicatori Premonstratensi Sacramentarium Gelasianum Sacramentarium Gregorianum Sacramentarium Gregorianum Hadrianum Speculum ecclesiae (De sacramentis ecclesiasticis ut tractarem eorundem misticam dulcedinem... ) Thomas de Aquino n. 1224/1225, m. 7-3-1274 Bernoldus Constantiensis n. 1050 ca., m. 16-9-1100 ,
Micrologus de ecclesiasticis observationibus Gabriel Biel n. 1410/1415, m. 7-12-1495 ,
Sacri canonis missae expositio [a. 1488] Guillelmus Duranti senior, dictus Speculator n. 1230/1231, m. 1-11-1296 ,
Rationale divinorum officiorum [3 recensiones (rec. A, rec. B et rec. alia, dicta «Parisiensis» ); post 1286] Hugo de Sancto Victore pseudo ,
Speculum ecclesiae Innocentius III papa n. 1160/1161, m. 16-7-1216 ,
De sacro altaris mysterio (Tria sunt, in quibus praecipue divina lex consistit Cum apostolicae sedis antistes celebriter agit missarum solemnia) Iohannes Beleth fl. 1135-1165 ,
Rationale divinorum officiorum Isaac de Stella abbas n. 1110 ca., m. 1178 ,
Epistola ad Iohannem episcopum Pictaviensem de officio missae (Domino et Patri in Christo, Iohanni, , Dei gratia Pictavorum episcopo, frater Isaac abbas Stella, salutem, obsequiuntur, obedientiam ... Ecce, quod diu multumque postulando impetrare non potuit vestra humilitas... ) Regino Prumiensis abbas n. 840 ca., m. 915 ,
De synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis Sicardus Cremonensis episcopus n. 1150 ca., m. 8-6-1215 ,
Mitrale (Divitem prudentem, qui necessarios suos... In ecclesiis benedicite Deo Domino de fontibus Israel. Licet ubique Deus in agro, in heremo, in omni loco dominationis eius benedici possit... )
Risorse esterne collegate Sehepunkte 2016
Scheda N: 37 - 6085
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-offertorium-das-mittelalterliche-meßopfer/687120
Greta Austin Bishop and Religious Law, 900-1050 The Bishop Reformed. Studies of Episcopal Power and Culture in the Central Middle Ages cur. John S. Ott - Anna E. Trumbore Jones , Aldershot-Burlington, VT, Ashgate 2007 (Church, Faith and Culture in the Medieval West) pp. XIV-280, 40-57
Abstract
Studio del ruolo dei vescovi all'interno dello sviluppo del diritto canonico. Sulla base della
Collectio Anselmo dedicata , dei
Libri duo de synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis e della
Collectio duodecim partium , l'A. evidenzia i cambiamenti prodotti dalla riforma gregoriana e i fondamenti di X e XI sec. sui quali essa si basa
Riduci
Recensioni e segnalazioni
Argomenti e indici Scheda N: 30 - 9733; 32 - 6568
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-bishop-and-religious-law-900-1050/600112
Greta Austin Jurisprudence in the Service of Pastoral Care: The Decretum of Burchard of Worms Speculum 79
(2004)
930-59
Abstract
Il rec. ricorda i i testimoni più antichi del
Decretum : Frankfurt a.M., Stadt- und Universitätsbibl., Barthol. 50; Vat. Pal. lat. 585; Vat. Pal. lat. 586. Tra le probabili fonti di Burcardo, l'A. prende in esame anche i
Libri duo de synodalibus causis di Reginone traditi in Wien, ÖNB, 694
Riduci
Recensioni e segnalazioni
Argomenti e indici Manoscritti
Scheda N: 29 - 922
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-jurisprudence-in-the-service-of-pastoral-care-the/523561
*
Greta Austin Shaping Church Law Around the Year 1000. The «Decretum» of Burchard of Worms Farnham, Ashgate 2009 pp. XII-344 (Church, Faith and Culture in the Medieval West)
Abstract
Il volume si occupa del contesto giuridico ed ecclesiale in cui ha avuto origine il
Decretum di Burcardo di Worms. Specialmente però tratta della composizione generale di tale opera, nella convinzione che «Burchard's collection anticipated important questions about the authority and coherency of Church law», in particolare fornendo lo spunto «for later thinkers like Ivo of Chartres» (nell'«Introduction», p. 6). L'A. organizza la materia oggetto della sua ricerca in tre grandi sezioni: «Background» (pp. 7-87), «Burchard's Editing Priorities» (pp. 89-196) e «Implications» (pp. 197-239). Nella prima parte particolare attenzione è rivolta alla figura di Burcardo, alla datazione della sua opera («the
Decretum can be dated [...] possibly between 1015 and 1020») e ai problemi circa l'autorialità burcardiana, alla stratificazione nella composizione del
Decretum , che il rinvenimento dei più antichi codici di origine wormatense (Frankfurt, UB, Barth. 50; Vat. Pal. lat. 585 e 586; Bamberg, SB, Can. 6; Köln, Dombibl., 119) permette oggi di apprezzare, e più in generale alla presentazione sintetica della tradizione manoscritta, alle fonti canonistiche del
Decretum (su tutte i
Libri duo de synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis di Reginone di Prüm e la
Collectio Anselmo dedicata ) e alla visione complessiva del diritto canonico che dal prologo al
Decretum si può derivare. Nella seconda parte, l'analisi si dilunga sulle modalità della selezione dei canoni ripresi dalle fonti e sull'organizzazione della materia scelta, con uno sguardo particolare alle tecniche di recupero e di risistemazione nel sesto, decimo, undicesimo e dodicesimo libro del
Decretum : ci si sofferma sia sul principio di autorità (per cui i canoni «had to express or be consonant with principles rooted in the Bible and elaborated by the canonical tradition», p. 135) e sulle scelte operate sul materiale preesistente a partire da questo criterio, sia su quello della concordia tra i canoni, sollecitudine questa sconosciuta a Reginone. Nella terza parte, infine, in primo luogo si nota la tendenza di Burcardo a modificare l'intestazione o il testo dei canoni che recupera dalla tradizione canonistica precedente e che inserisce nella raccolta, quindi si passa a indagare le connessioni tra diritto e teologia attorno all'anno Mille. Chiudono il volume alcune appendici (pp. 241-314) che mostrano nel dettaglio le sovrapposizioni e le differenze tra i quattro libri sopra considerati del
Decretum e i corrispondenti brani dei Libri duo e della
Collectio duodecim partium contenuta nei mss. Bamberg, SB, Can. 7 e Troyes, BM, 246 (Francesco Vermigli)
Riduci
Recensioni e segnalazioni
Argomenti e indici Manoscritti
Bamberg, Staatsbibliothek, Can. 7 (P.I.13) Bamberg, Staatsbibliothek, Can. 6 (P.I.5) Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 585 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 586 Frankfurt a.M., Stadt- und Universitätsbibliothek, Barthol. 50 Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek, 119 (Darmst. 2118) Troyes, Médiathèque du Grand Troyes (olim Bibliothèque Municipale), Fonds ancien 246 Risorse esterne collegate Francia 2010-2
Scheda N: 31 - 832; 32 - 845; 33 - 900
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-shaping-church-law-around-the-year-1000-the-decre/588351
*
Greta Austin Vengeance and Law in Eleventh-Century Worms. Burchard and the Canon Law of Feuds Medieval Church Law and the Origins of the Western Legal Tradition. A Tribute to Kenneth Pennington cur. Wolfgang Peter Müller - Mary E. Sommar , Washington, DC, Catholic University of America Press 2006 pp. XVIII-405, 66-76
Abstract
Die Vf. geht den Fragen nach, ob, inwieweit und ggf. aus welchen Motiven sowohl die persönlichen Erfahrungen als auch die religiöse Einstellung Burchards von Worms Einfluss auf sein Verständnis von Gewalt und (Blut-)Rache gehabt haben und wie dieses im Wormser Hofrecht und im
Decretum Burchards vor dem Hintergrund sozialer Aspekte sowie zivil- und kirchenrechtlicher Gesichtspunkte eventuell zum Ausdruck gekommen ist. Es werden hierzu auch Bezüge zum Sendhandbuch Reginos sowie zum
Decretum und der
Panormia des Ivo hergestellt. (Michael Bachmann)
Riduci
Argomenti e indici Burchardus Wormatiensis episcopus n. 965 ca., m. 20-8-1025 ,
Decretorum libri XX Burchardus Wormatiensis episcopus n. 965 ca., m. 20-8-1025 ,
Lex familiae Wormatiensis ecclesiae Ivo Carnotensis episcopus v. 1091, m. 1116 ,
Decretum Ivo Carnotensis episcopus v. 1091, m. 1116 ,
Panormia Regino Prumiensis abbas n. 840 ca., m. 915 ,
De synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis
Scheda N: 29 - 923
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-vengeance-and-law-in-eleventh-century-worms-burch/526388
*
Peter Browe Die Pflichtkommunion der Laien im Mittelalter Peter Browe Die Eucharistie im Mittelalter. Liturgiehistorische Forschungen in kulturwissenschaftlicher Absicht praef. Hubertus Lutterbach - Thomas Flammer , Münster, LIT-Verlag 20116 (Vergessene Theologen 1) pp. 565, 39-49
Abstract
Già apparso in «Theologie und Glaube» 20 (1928) 625-41. L'A. ripercorre le disposizioni ecclesiastiche dal VI al XIII secolo sul dovere dei laici di comunicarsi, citando decreti sinodali, Reginone di Prüm (
De synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis ), Benedetto Levita (
Capitularia ), Teodulfo d'Orléans (
Capitula ), Ivo di Chartres (
Decretum ), Egberto di York (
De institutione catholica dialogus ), Graziano (
Decretum ), Burcardo (
Decretum ), Alano di Lilla (
Liber poenitentialis ), Pietro di Celle (
De disciplina claustrali ) e Giraldo Cambrense (
Gemma ecclesiastica ). (Marianna Cerno)
Riduci
Argomenti e indici Filosofia e teologia De institutione catholica dialogus Alanus ab Insulis n. 1125 ca., m. 1203 ca. ,
Liber poenitentialis Benedictus Levita fl. 847 ca. ,
Capitularia [Libri tres, additiones quattuor] (?) Burchardus Wormatiensis episcopus n. 965 ca., m. 20-8-1025 ,
Decretorum libri XX Egbertus Eboracensis archiepiscopus m. 19-11-766 ,
De institutione catholica dialogus (?) Giraldus Cambrensis n. 1145/1147, m. 1223 ca. ,
Gemma ecclesiastica [a. 1199] Gratianus n. saec. XI ex., m. ante 1159 ,
Decretum Ivo Carnotensis episcopus v. 1091, m. 1116 ,
Decretum Petrus Cellensis abbas n. 1115 ca., m. 1183 ,
De disciplina claustrali Regino Prumiensis abbas n. 840 ca., m. 915 ,
De synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis Theodulphus Aurelianensis episcopus n. 760 ca., m. 821 ,
Capitula Scheda N: 34 - 4725
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-die-pflichtkommunion-der-laien-im-mittelalter/629987
*
Peter Browe Wann fing man an, die in einer Messe konsekrierten Hostien in einer anderen Messe auszuteilen? Peter Browe Die Eucharistie im Mittelalter. Liturgiehistorische Forschungen in kulturwissenschaftlicher Absicht praef. Hubertus Lutterbach - Thomas Flammer , Münster, LIT-Verlag 20116 (Vergessene Theologen 1) pp. 565, 383-93
Abstract
Saggio già apparso in «Theologie und Glaube» 30 (1938) 388-404. Si studia l'evoluzione delle pratiche liturgiche relative alla conservazione, al riuso o allo smaltimento delle ostie già consacrate e avanzate dopo una celebrazione. Si illustrano diverse procedure e le penitenze inflitte in caso di vituperazione della particola. Fra le fonti utilizzate si ricordano l'
Adversus Nicetam e l'
Adversus Graecorum calumnias di Umberto di Silva Candida, il
Decretum di Ivo di Chartres, il
De sacro altaris mysterio di Innocenzo III, il
Rationale divinorum officiorum di Guglielmo Durando, il
De corpore et sanguine Domini in Eucharestia di Guitmondo di Anversa, i
Decreta di Burcardo, la
Gemma ecclesiastica di Giraldo di Cambrai, il
Contra Latinos di Niceta Stethatos, il
De synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis di Reginone di Prüm. (Marianna Cerno)
Riduci
Argomenti e indici Liturgia Burchardus Wormatiensis episcopus n. 965 ca., m. 20-8-1025 ,
Decretorum libri XX Giraldus Cambrensis n. 1145/1147, m. 1223 ca. ,
Gemma ecclesiastica [a. 1199] Guillelmus Duranti senior, dictus Speculator n. 1230/1231, m. 1-11-1296 ,
Rationale divinorum officiorum [3 recensiones (rec. A, rec. B et rec. alia, dicta «Parisiensis» ); post 1286] Guitmundus Aversanus episcopus v. 1077, m. 1094/1095 ,
De corporis et sanguinis Christi veritate in eucharistia Humbertus Silvae Candidae cardinalis episcopus n. saec. X ex., m. 5-5-1061 ,
Epistola Leonis Achridensis ad Iohannem episcopum Tranensem [translatio ex graeco ] Humbertus Silvae Candidae cardinalis episcopus n. saec. X ex., m. 5-5-1061 ,
Responsio adversus Nicetae Pectorati libellum Innocentius III papa n. 1160/1161, m. 16-7-1216 ,
De sacro altaris mysterio (Tria sunt, in quibus praecipue divina lex consistit Cum apostolicae sedis antistes celebriter agit missarum solemnia) Ivo Carnotensis episcopus v. 1091, m. 1116 ,
Decretum Nicetas Pectoratus monachus et presbyter n. 1000 ca., m. ca. 1080 ,
Libellus contra Latinos Regino Prumiensis abbas n. 840 ca., m. 915 ,
De synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis Scheda N: 34 - 5807
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-wann-fing-man-an-die-in-einer-messe-konsekrierten/630006