Der vorliegende dritte Band des Deutschen Literatur-Lexikons (für Bd. 1 und 2:
Deutsches Literatur-Lexikon. Das Mittelalter, I:
Das geistliche Schrifttum von den Anfängen bis zum Beginn des 14. Jahrhunderts, II:
Das geistliche Schrifttum des Spätmittelalters, hrsg. von W. Achnitz, Berlin-Boston, MA 2011, cfr. MEL XXXV 12151) wird durch zwei Beiträge thematisch eingeleitet: G. Wolf
Deutschsprachige Reiseberichte des 14. und 15. Jahrhunderts. Formen und Funktionen einer hybriden Gattung (S. V-XXVIII) und Ch. Fasbender
Geschichtsdichtung (S. XXIX-XLIII). Gemäß der Konzeption des auf Themenkreise und Gattungen ausgerichteten Lexikons liegt das Hauptaugenmerk auf der deutschsprachigen Literatur sowie den Übersetzungen lateinischer oder volkssprachiger Werke, zeitlich begrenzt für die Reiseberichte und Geschichtsdichtungen auf die Zeit zwischen Beda Venerabilis (vor 800) bis Jodocus Ruchamer (1. H. 16. Jh.). Die einzelnen Einträge skizzieren für die Autoren deren Leben, Wirken und Schriften sowie die Überlieferungs- bzw. Editionsgeschichte, wobei weiterführende Literaturhinweise stets vermerkt sind; in gleicher Weise werden auch die anonymen Werke sowie einige literarische Gattungen wie Stadtbücher, Klostergründungsgeschichten, Ablaßverzeichnisse,
Vaticinia de summis pontificibus oder Papst-Kaiser-Rotuli erfasst. Nach einem Abkürzungs- und Siglenverzeichnis werden insb. folgende, chronologisch angeordnete Lemmata behandelt: Paulus Diaconus, Reichsannalen (
Annales Regni Francorum),
De Karolo rege et Leone papa,
Liber pontificalis,
Carmen de Timone Comite, Einhard, Thegan, Rudolf von Fulda (
Libellus de vita et virtutibus Leobae,
Miracula sanctorum in Fuldenses ecclesias translatorum,
Translatio s. Alexandri, filii Felicitatis), Ratpert von St. Gallen, Regino von Prüm, Widukind von Corvey,
De Heinrico [lat.-ahd.], Thangmar von Hildesheim, Bernward von Hildesheim, Eberwin von Trier, Thietmar von Merseburg, Ekkehart IV. von St. Gallen, Quedlinburger Annalen (
Annales Quedlinburgenses), Wolfhere von Hildesheim, Wormser Briefsammlung,
Carmina Cantabrigiensia,
Gesta Treverorum, Lampert von Hersfeld, Adam von Bremen, Winrich von Trier (
Conflictus ovis et lini,
Epistola sub Theoderici episcopi Virdunensis nomine composita), Wido von Osnabrück (Streitschrift über die Rechtmäßigkeit der Wahl Wiberts von Ravenna zum Papst und die Absetzung Gregors VII.), Frutolf von Michelsberg, Reginhard von Siegburg (
Vita Annonis), Ekkehard von Aura, Robertus Monachus (
Historia Hierosolymitana), Albert von Aachen (
Historia Hierosolymitana), Cosmas von Prag, Wolfger von Prüfening [= Anonymus Mellicensis] (
De scriptoribus ecclesiasticis), Ortlieb von Zwiefalten (
De fundatione monasterii Zwivildensis),
Historia Welforum, Hermann der Jude [Hermann von Scheda, Hermannus quondam Iudaeus; Vf. einer Autobiographie (?):
De conversione sua opusculum],
Mirabilia Romae,
Indulgentiae ecclesiarum urbis Romae, Hermann von Tournai (
Liber de restauratione monasterii s. Martini Tornacensis,
Liber de miraculis s. Mariae Laudunensis,
De incarnatione Christi), Otto von Freising, Balderich von Trier, Rahewin, Thiodericus von Deutz (lat. Weltchronik), Aachener Vita Karls des Großen (
Vita s. Karoli), Johannes von Würzburg (
Descriptio terrae sanctae), Helmold von Bosau, Richard von Cluny, Petrus Comestor, Theodericus [Vf. des
Libellus de locis sanctis], Theodericus von Echternach (
Vita s. Hildegardis virginis,
Octo lectiones in festo s. Hildegardis legenda,
Chronicon Epternacense,
Libellus de libertate Epternacensi propugnata), Gottfried von Viterbo, Gunther von Pairis, Konrad von Eberbach,
Historia de expeditione Friderici imperatoris,
Historia Peregrinorum, Sido von Neumünster [Vf. zweier historischer Briefe an Gozwin und Dietrich II.], Anonymus Bambergensis (
De semine scripturarum [= Ps.-Ioachim von Fiore],
De principe mundi [= Ps.-Ioachim von Fiore]), Arnold von Lübeck, Otto von St. Blasien, Thietmar magister [
Liber Peregrinationis], Oliver von Paderborn (
Historia Damiatina,
Historia regum Terrae Sanctae,
Descriptio Terrae Sanctae,
Historia in ortu Jerusalem et eius variis eventibus,
Epistulae), Wilbrand von Oldenburg [
Itinerarium], Bertholdus Capellanus [
Gesta Ludovici], Burchard von Ursberg [
Chronicon], Jordan von Sachsen [
Postilla in Apocalypsin,
In Priscianum minorem,
Libellus de initiis Ordinis Praedicatorum,
Epistolae,
Oratio ad beatum Dominicum,
Sermones], Matthäus Parisiensis,
Narratio de primordiis Ordinis Theutonici, Heinrich von Hohenlohe (
Historia captationis Prussiae), Heinrich von Lettland (
Chronicon Livoniae), Arnold von Quedlinburg (Gründungsgeschichte des Klosters Mildenfurth), Jordan von Giano (
Chronica fratrum Minorum), Martin von Troppau,
Chronicon rhythmicum Austriacum, Jordan von Osnabrück (
Super Romano imperio), Burchardus de Monte Sion (
Descriptio Terrae Sanctae), Weriand von Saldenhofen (annalistische Notizen zum
Liber derivationum des Huguccio von Pisa), Ellenhard von Straßburg (
Bellum Waltherianum [?]; Auftraggeber des Codex St. Paul im Lavanttal, Bibl.des Benediktinerstifts, cod. 37/1), Gottfried von Ensmingen (
Miracula s. Mariae Argentinensia,
Gesta Rudolfi Romanorum regis), Peter von Straßburg (
Bellum Waltherianum [?]), Heinrich Rosla (
Herlingsberga), Vision aus dem Jahr 1401 (
Visio seu prophetia fratris Johannis), Berchtold von Kremsmünster, Heinrich von Klingenberg (lat. Habsburgerchronik [?]), Siegfried von Balnhausen (lat. Weltchronik:
Historia universalis [= 1. Fassung],
Compendium historiarum [= 2. Fassung]), Rudolf Radegg (
Cappella Heremitana), Peter von Dusburg (
Chronica terrae Prussiae,
Epitome gestorum Prussiae), Jacobus de Verona (
Liber Peregrinationis), Wilhelm von Boldensele (
Liber de quibusdam ultramarinis partibus et praecipue de Terra sancta), Peter von Zittau, Canonicus Sambiensis [= Conradus Sambiensis Ecclesiae canonicus] (
Epitome gestorum Prussie), Michael de Leone, Lupold von Bebenburg, Anonymus Leobiensis (
Chronica), Gerhard von Braunswalde (ältere
Chronica Olivensis [?]), Heinrich von Herford, Ludolf von Sudheim (
De itinere Terrae Sanctae), Karl IV. [Kaiser] (Autobiographie
Vita Caroli Quarti,
Moralitates,
Epistola de lege et moribus Caesareis [?],
Historia nova de s. Wenceslao martyre duce Bohemorum,
Maiestas Carolina,
Ordo ad coronandum regem Bohemorum), Pulkava von Radenín (
Chronica Boemorum in sechs Rezensionen), Johannes de Marignolis (
Cronica Boemorum), Matthias von Neuenburg (
Chronica in zwei Redaktionen), Jean de Mandeville (Reisebuch), Telesforus von Cosenza (
De causis, de statu, de cognitione ac fine praesentis scismatis et tribulationum futurarum), Levold von Northof (
Chronica comitum de Marka,
Genealogia comitum de Marka,
Catalogus archiepiscoporum Coloniensium, lat. Lehnbuch von Lüttich [1343], Fragment einer Weltchronik
Cronica ab Adam primo homine), Heinrich Taube von Selbach (
Chronica,
Sermones,
Vitae episcoporum Eichstetensum VI), Heinrich von Diessenhofen (Fortführung der
Historia ecclesiastica nova des Bartholomäus von Lucca), Heinrich Teuffenbeck (
Chronicon Schlierseense seu brevis historia de ortu, fundatione, benefactoribus et praediis antiquissimae ecclesiae collegiatae Schlierseensis), Dietrich von Nieheim, Hermann von Lerbeck (
Cronica Mindensis et Wedechindi,
Catalogus episcoporum Mindensium,
Chronicon comitum Schawenburgensium), Jakob Twinger von Königshofen (
Cronica nova de diversis collecta,
Vocabularius de significatione nominum,
Compotus novus chirometralis,
Tonarius seu libellus de octo tonis), Johann von Posilge (
Historia terrae Prussiae), Johannes Witte de Hese (
Itinerarius in partes orientales), Gobelinus Person (
Cosmidromius,
Tractatus musicae scienciae,
Vita s. Maynulphi,
Processus translacionis et reformacionis monasterii Budecensis, lat. Grabsprüche auf Rupert von Berg, Wilhelm von Berg und Urban VI.), Ulrich Tränkle (lat.-dt. Chronik), Albertus de Constancia (
Cronica regum et imperatorum), Johannes de Utino (lat. Weltchronik), Hermann Korner (
Chronica novella), Peter von Unicov (
Revocatio, recognitio et protestatio [1417],
Auctoritates contra utramquem speciem [1414]), Dietrich Engelhus (lat. Weltchronik
Speculum seu imago mundi [=
Nova Chronica] sowie eine separat überlieferte kürzere Version [=
Chronicon breve Latinum],
Cronica Erffordensis [a. 438-1351],
Cronica Erfordensis civitatis [a. 438-1422],
Genealogia ducum Brunsvicensium,
Chronicon episcoporum Hildesheimensium [?],
Promptus,
Expositio psalterii,
Biblia metrica,
Origo Saxonum et terrae Saxoniae commendatio,
Vocabularius quadriidiomaticus), Andreas von Regensburg, Chronik der Straßburger Franziskanerprovinz [lat.; Wien, ÖNB, 4349], Johanne Statwech (lat. annalistische Papst- und Kaiserchronik), Felix Hemmerli, Albert Suho (
Speculum futurorum temporum,
Abcedarium, lat. Sentenzenkommentare zu
Ave praeclara maris stella des Hermann von Reichenau und
Lauda Sion salvatorem des Thomas von Aquin), Johann von Wünschelburg (
Appellatio pulchra,
De signis et miraculis falsis,
Tractatus de superstitionibus, lat. Gamaleon-Sermo [1439]), Peter Reicher von Pirchenwart (
De Antichristo et de fine mundi), Aeneas Silvius Piccolomini, Erhard von Appenwiler (dt.-lat.
Historia urbis Basileae), Ps.-Methodius (
Revelationes), Leonhard von Chios (Briefreport zum Fall Konstantinopels und Traktat gegen Poggio Bracciolini), Johannes Nederhoff (
Cronica Tremoniensium), Johann Rosenbusch (
Regimen pro sanitate,
De sompno), Wolfgang von Steyr (
Itinerarium,
Descriptio dedicationis ecclesiae Mellicensis monasterii,
Tractatus de spirituali vita animae, Kommentar zur
Regula Benedicti), Sigismund Meisterlin (
Epistolae,
Chronographia Augustensium,
Liber miraculorum s. Simperti,
Chronicon ecclesiasticum,
Index monasterii ss. Udalrici et Afrae,
Legenda nova s. Sebaldi,
Cronica Nieronbergensis,
Carmina), Laurentius Blumenau (
Historia de ordine Teutonicorum,
Epistolae), Thomas Ebendorfer, Peter Eschenloer (
Historia Wratislaviensis), Gunther von Nordhausen (
De historiae studio et utilitate), Matthias von Kemnat (
Epistolae,
Carmina), Bartholomäus Hoyer (dt.-lat.
Registrum procurationis rei domesticae), Konrad Gesselen (lat. Übers. der dt. Reimchroniken des Nikolaus von Jeroschin und Wigand von Marburg), Johannes Knebel (lat.-dt.
Diarium), Albrecht von Bonstetten, Leonhard Heff (
Imago mundi), Johannes Birk (
Vita Hildegardis,
Historia Karoli Magni et de fundatione monasterii in Campidonia,
Tractatus de monasterio Campidonensi et eius multiplicibus privilegiis), Werner Rolevinck,
Rudimentum noviciorum, Rudolf von Langen (
Hierosolyma,
Carmina,
Rosarium,
Horae de s. Cruce,
Vita Henrici,
Epistolae), Guillaume Caoursin, Bernhard von Breidenbach, Felix Fabri, Paul Walther (
Itinerarium), Hartmann Schedel, Ertwin Ertman (
Cronica sive Catalogus episcoporum Osnabrugensium), Andreas Lang (
Inventarium Andreae abbatis monasterii s. Michaelis Bambergae,
De vita s. Ottonis episcopi,
Legenda sanctissimi et piissimi Ottonis Babenbergensis episcopi ac Pomeranicae gentis apostoli,
Catalogus abbatum monasterii s. Michaelis Montismonachorum,
Fasciculus abbatum Monasterii s. Michaelis,
Chronica episcoporum Babenbergensium,
Catalogus pontificum s. Bambergensis ecclesie,
Catalogus sanctorum Ordinis divi patris Benedicti,
Perpetuum silentium de immaculata s. Mariae Virginis conceptione), Heinrich von Gundelfingen (
Origo, profectus et gesta incolarum et civium de Hasli,
Amoenitates urbis Lucernensis,
Historia Austriaca ab initio regni usque ad a. 1476 [=
Austriae principum chronici epitome triplex],
Nicolai Underwaldensis eremitae historia,
Descriptio Confoederationis Helveticae,
Topographia urbis Bernensis,
Monimenta militaria), Heinrich Institoris, Niklas Lankmann von Falkenstein (
Desponsatio et coronatio serenissimi domini imperatoris Fridericii tercii et eius augustae dominae Leonorae), Peter von Neumagen (
Gesta archiepiscopi Craynensis in facto indictionis concilii), Johannes Schiphower (
Chronica archicomitum Oldenburgensium,
Conclusiones de praedestinatione et praescientia,
De conceptione immaculata BMV,
Passio,
Tractatus de sacramentorum defensione,
Sermo de ordinibus,
Tractatus de paupertate Christi), Johannes Trithemius, Veit Arnpeck (
Chronica Baioariorum,
Chronicon Austriacum,
Liber de gestis episcoporum Frisingensium,
Libellus de fundationibus monasteriorum in Bavaria), Hieronymus Münzer (
Itinerarium,
De inventione Africae maritimae et occidentalis videlicet Guineae per Infantem Henricum Portugalliae, Brief an König Johann II. von Portugal wegen einer Asien-Expedition [1493], Lepraschaubrief, Pest-Konsilium für die Stadt Nürnberg), Raimund Peraudi, Caritas Pirckheimer, Maximilian I. [Ks.], Johannes Hug (
Quadruvium ecclesiae), Johannes Nauclerus (
Memorabilium omnis aetatis et omnium gentium chronici commentarii,
Tractatus de simonia), Nikolaus Glasberger, Amerigo Vespucci (
Mundus novus), Veit von Ebersberg (
Chronicon Bavarorum), Matthias Ringmann (
Hemistichia Poetarum,
Cosmographiae introductio,
Grammatica Figurata,
Introductio manuductionem praestans in cartam itinerariam,
Carmina). Ein Register der Personennamen und Werktitel erschließt den Band. In der Zwischenzeit sind auch die weiteren Bände des Nachschlagewerks erschienen:
Deutsches Literatur-Lexikon. Das Mittelalter, IV:
Lyrik und Dramatik, V:
Epik (Vers - Strophe - Prosa) und Kleinformen, VI:
Das wissensvermittelnde Schrifttum bis zum Ausgang des 14. Jahrhunderts, VII:
Das wissensvermittelnde Schrifttum im 15. Jahrhundert, VIII:
Nachträge, Chronologie und Register, hrsg. von W. Achnitz, Berlin-Boston, MA 2012-2016. Rez. von Albrecht Classen in «Mediaevistik» 26 (2013) 241-3. (Michael Bachmann)
Riduci