In einer Einleitung von B. Lesser werden zunächst Geschichte und Katalogisierungsvorhaben der Helmstedter Textzeugen unter besonderer Berücksichtigung der Bibliotheks- und Bestandsgeschichte (Wolfenbütteler Hofbibliothek: Bibliotheca Julia, 1572-1618; Helmstedt: Bibliotheca Academiae Juliae, 1618-1810; Göttingen: Bibliotheca Universitatis Georgiae Augustae, 1810-1815; Wolfenbüttel: Bibliotheca Augusta, seit 1815) beschrieben. Ein beigegebener Anhang verzeichnet in einer statistischen Übersicht die Bestandsaufnahme der Helmstedter Kodizes von 1588 bis heute. Die Einleitung wird mit einigen Bemerkungen zu den Handschriftenprovenienzen und zur Struktur des vorliegenden Handschriftenkatalogs sowie mit Verzeichnissen der Abkürzungen bzw. abgekürzt zitierten Literatur und einer Liste der aufgenommen Textzeugen (Signatur, Nummer in dem Heinemann-Katalog [1884-1888], Inhalt, Schriftheimat und Datierung sowie Bearbeiter) abgerundet. Im Besonderen seien folgende Handschriften erwähnt: Cod. Guelf. 1 Helmst. (15. Jh.) und 2 Helmst. (15. Jh.):
Psalterium feriatum; 4 Helmst. (aa. 1287-1290):
Novum Testamentum; 5 Helmst. (aa. 1287-1290):
Vetus Testamentum (pars I); 6 Helmst. (aa. 1287-1290):
Vetus Testamentum (pars II); 7 Helmst. (aa. 1287-1290):
Vetus Testamentum (pars III); 8 Helmst. (aa. 1287-1290):
Vetus Testamentum (pars IV); 9 Helmst. (a. 1467): Alberius de Rosate (
Opus statutorum); 10 Helmst. (a. 1497): Gregorius I papa (
Moralia in Iob, lib. XVII-XXIX); 11a Helmst. (a. 1404): Henricus de Hervordia (
Liber de rebus memorabilioribus, VI, 1-40); 11b Helmst. (2. H. 14. Jh.): Henricus de Hervordia (
Liber de rebus memorabilioribus, VI, 41-100); 12 Helmst. (aa. 1270-1325): Johannes de Deo (
Decretum abbreviatum), Gregorius IX papa (
Quinque libri Decretalium cum glossa ordinaria Bernardi Parmensis de Botone), Johannes Andreae (
Summa de sponsalibus et matrimonio seu super IV libro Decretalium), Raymundus de Pennaforti (
Lectura de arboribus consanguinitatis et affinitatis), Innocentius IV papa (
Novellae Constitutiones cum apparatu Bernardi Compostellani), Gregorius X papa (
Constitutiones novissimae cum glossa Garsiae Hispani), Nicolaus III papa (
Constitutiones II cum glossa Garsiae Hispani); 13 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Nicolaus de Lyra (
Postilla super epistolas Pauli), Johannes Gudermann (
Sermo vel tractatus de passione Christi), Bernardus Claraevallensis (
Sermo XLIII super Cantica Canticorum); 14 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Nicolaus de Lyra (
Postilla super IV evangelia); 15 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Paulus Burgensis (
Additiones ad postillam Nicolai de Lyra), Nicolaus de Lyra (
Postilla super IV evangelia); 16 Helmst. (E. 15. Jh.), 26 Helmst. (a. 1456), 30 Helmst. (a. 1505), 73 Helmst. (14. Jh.) und 171 Helmst. (15./16. Jh.):
Graduale; 17 Helmst. (a. 1431) und 18 Helmst. (a. 1449): Thomas de Aquino (
Summa theologiae, pars secunda secundae); 19 Helmst. (2. V. 15. Jh.): Thomas de Aquino (
Summa theologiae, pars tertia); 20 (a. 1461): Thomas de Aquino (
In quartum librum Sententiarum Petri Lombardi); 21 Helmst. (E. 15. Jh.):
Biblia Sacra (Gn-Sir); 22 Helmst. (a. 1474):
Biblia Sacra (Is-Apc), Moses de Bergamo (?) (
Glossarium in libros Est-II Mcc cum prologis;
Glossae in libros Octateuchi [Gn-Ios];
Glossae in libros Novi Testamenti) Moses de Bergamo (
Expositio in Graecas dictiones quae inveniuntur in prologis sancti Hieronymi), Stephanus Langton (?) (
Interpretationes nominum Hebraicorum); 23 Helmst. (14. Jh.): Gratianus (
Decretum cum glossa ordinaria Betholomaei Brixiensis); 24 Helmst. (3. Dr. 15. Jh.): Nicolaus de Lyra (
Postilla super Octateuchum); 25 Helmst. (M. 14. Jh.): Guillelmus de Saliceto Placentinus (
Practica sive Summa conservationis et curationis); 27 Helmst. (15. Jh.): Fridericus Petruccius de Senis (
Disputationes, quaestiones et consilia); 28 Helmst. (A. 16. Jh.), 29 Helmst. (a. 1507), 39 Helmst. (2. H. 15. Jh.) und 148 Helmst. (um 1500):
Antiphonale; 32 Helmst. (E. 10./A. 11. Jh.): Regino Prumensis (
De ecclesiasticis disciplinis), Hrabanus Maurus (
De institutione clericorum), Amalarius Symphosius (
Eclogae de officio missae), Silvester II papa (
Acta concilii Remensis a. 992); 33 Helmst. (E. 12./A. 13. Jh.): Gratianus (
Decretum); 35 Helmst. (a. 1462), 38 Helmst. (14. u. 15. Jh.), 147 Helmst. (um 1490), 233 Helmst. (3. V. 15. Jh.) und 234 (a. 1500):
Missale; 35a Helmst. (a. 1340/50):
Biblia pauperum; 36 Helmst. (E. 13. Jh.): Johannes de Deo Hispanus (
Liber poenitentiarius), Bernardus Parmensis de Botone (
Casus longi super quinque libros Decretalium); 37 Helmst. (15. Jh.): Thomas de Aquino (
Summa theologiae, pars prima secundae); 40 Helmst. (um 1200): Plenarmissale; 49 Helmst. (2. V. 12. Jh.): Rupertus Tuitensis abbas (
Commentaria in evangelium sancti Iohannis); 52 Helmst. (um 1260; A. 15. Jh.):
Kalendarium,
Psalterium cum canticis,
Breviarium,
Officium defunctorum; 53 Helmst. (E. 12. Jh.), 201 Helmst. (M. 15. Jh.) und 202 Helmst. (M. 15. Jh.):
Biblia sacra; 55 Helmst. (2. H. 15. Jh.): Carolus IV imperator (
Bulla aurea); 57 Helmst. (a. 1469):
Psalterium feriatum,
Cantica veteris et novi testamenti, Hymnar; 65 Helmst. (a. 1194): Evangeliar (von 1194); 95 Helmst. um 1485/1490/18. Jh.): Usuardus monachus (
Martyrologium per anni circulum), Benedictus de Nursia (
Regula); 104 Helmst. (um 1470/1475): Nicolaus de Tudeschis (
Lectura in librum V Decretalium); 106 Helmst. (a. 1455): Antonius de Rosellis (
Monarchia sive De potestate imperatoris et papae); 115 Helmst. (a. 1477): Angelus de Gambilionibus (
Lectura super titulo de actionibus Institutionum), Guillelmus Horborch (
Decisiones novae rotae Romanae); 122 Helmst. (a. 1453): Theol.-kanonist. Sammelhs.; 128 Helmst. (gegen 1470): Jacobus de Paradiso (
Sermones dominicales de tempore;
Sermones de festivitatibus); 136 Helmst. (a. 1472): Aegidius Romanus (
Commentarius in librum I Sententiarum); 137 Helmst. (a. 1469) und 144 Helmst. (14. Jh.): Petrus Comestor (
Historia scholastica); 139b Helmst. (3. V. 15. Jh.): Henricus Toke (
Rapularius); 141 Helmst. (A. 12. Jh.):
Pontificale; 143 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Johannes Herolt (
Sermones de tempore, pars aestivalis); 145 Helmst. (um 1468):
Breviarium benedictinum; 145.1 Helmst. (um 1300):
Breviarium, pars hiemalis; 145.2 Helmst. (um 1300):
Breviarium, pars vernalis; 146 Helmst. (um 1475/1480):
Vocabularius Coenobita; 149 Helmst. (um 1460): Isidorus Hispalensis (
Etymologiae seu Origines); 151 Helmst. (um 1474): Bonifatius VIII papa (
Liber Sextus Decretalium cum apparatu Johannis Andreae), Johannes Andreae (
Lectura arboris consanguinitatis cum apparatu vel commento); 152 Helmst. (um 1450): Theol. Sammelhs.; 153 Helmst. (a. 1463): Johannes de Fonte (
Commentarius vel compendium quattuor librorum Sententiarum Petri Lombardi), Jacobus de Paradiso (
De officiis et statu ecclesiasticorum;
De arte bene moriendi;
De apparitionibus animarum), Nicolaus de Dinkelspuhel (
De vitiis et virtutibus;
De septem peccatis capitalibus [
Confessionale];
De tribus partibus poenitentiae;
De praeparatione ad missam), Conradus Koler de Susato (
Quaestio de usura circa quartum Ethicorum); 157 Helmst. (a. 1471): Iustinianus I imperator (
Institutiones cum glossa ordinaria Francisci Accursii), Bartolus de Saxoferrato (
Tractatus super constitutione «Ad reprimendum»),
Tractatus de contractibus cum approbatione Dini de Radicofani, Godefridus de Bremis (
Quaestio de horis canonicis), Kolthagen de Luneburgo (
Quaestio de delicto), Kanutus de Arusia (
Quaestio de reemptionibus), Johannes de Francfordia (
Quaestio de simonia); 158 Helmst. (3. V. 15. Jh.) und 163 Helmst. (3. V. 15. Jh.):
Sermones; 159 Helmst. (3. V. 15. Jh.):
Mariale; 160 Helmst. (3. V. 15. Jh.):
Sermones, Theol. Sammelhs.; 161 Helmst. (3. V. 15. Jh.):
Sermones, Henricus de Frimaria (
De quattuor instinctibus), Gerardus de Vliederhoven (
Cordiale sive tractatus de quattuor novissimis); 162 Helmst. (a. 1465):
Sermones quadragesimales, Nicolaus de Gorra (
Postilla super epistolas Pauli apostoli); 164 Helmst. (um 1445-1447):
Commentarius in libros II et III Sententiarum Petri Lombardi; 165 Helmst. (a. 1459-1460): Robertus Holcot (
Postilla supra librum Sapientiae); 166 Helmst. (a. 1481): Arnoldus de Geilhoven (
Speculum conscientiae sive collectura de libro conscientiae [
Gnotosolytus magnus]); 167 Helmst. (1. Dr. 15. Jh.): Bonincontrus (
Tractatus de modis procedendi super criminibus), Petrus de Bellapertica (
Tractatus de feudis), Johannes Andreae (
Lectura arboris consanguinitatis et affinitatis), Bartolus de Saxoferrato (
Tractatus de insigniis et armis); 168 Helmst. (aa. 1423, 1459): Jacobus de Paradiso (
Quodlibetum statuum humanorum); 170 Helmst. (um 1500):
Cantica et hymni; 170.1 (um 1535):
Missale (Fragment); 172 Helmst. (a. 1496):
Antiphonale, pars hiemalis; 173 Helmst. (a. 1456): Petrus Lombardus (
Sententiarum libri IV); 174 Helmst. (15. Jh.):
Lectionarium; 176 Helmst. (um 1475): Johannes Andreae (
Lectura arboris consanguinitatis et affinitatis cum glossa;
Lectura arboris cognationis spiritualis et legalis), Martinus V papa (
Bulla «Regimini universalis ecclesiae»), Guillelmus Fillastre (
De usuris),
Sermones, Bartholomaeus Rimbertinus (
Sermones); 180 Helmst. (1. H. 12. Jh.):
Collectio trium partium vel tripartita; 185 Helmst. (a. 1471): Alanus ab Insulis (
De planctu naturae;
Liber parabolarum seu Doctrinale minus), Henricus Septimellensis (
Elegia de inconstantia fortunae), Bernhardus Geystensis (
Palpanista sive De vita privata et aulica), Goswin Kempgyn (
Trivita studentium), Anonymus Neveleti [Gualterius Anglicus] (
Fabulae elegiacae), Theodulus Italus (
Ecloga), Walter Map (
Epistola Valerii ad Rufinum ne ducat uxorem), Robertus Grosseteste (
Testamenta XII patriarcharum), Alanus de Rupe (
Compendium Psalterii trinitatis); 186 Helmst. (a. 1460): Franciscus Petrarcha (
De remediis utriusque fortunae;
Psalmi poenitentiales); 187 Helmst. (a. 1447): Franciscus Petrarcha (
De remediis utriusque fortunae); 190 Helmst. (a. 1491-1492): Antonius Haneron (
De epistolis brevibus edendis), Johannes Andreae (
Lectura arboris consanguinitatis, affinitatis et cognationis spiritualis et legalis), Vitalis Blesensis (
Geta), Albertus de Orlamünde (
Philosophia pauperum); 196 Helmst. (14. Jh.): Hugo de Sancto Victore (?) (
Expositio in regulam sancti Augustini), Honorius Augustodunensis (
Speculum ecclesiae),
Vitas patrum (lib. III), Beda Venerabilis (
Historia ecclesiastica [Auszüge]), Galandus Regniacensis (
Libellus proverbiorum); 203 Helmst. (a. 1414): Alfonsus Bonihominis (
Epistola Rabbi Samuel de Fez de adventu Messiae), Honorius Augustodunensis (
Expositio in Cantica Canticorum;
Elucidarius), Franciscus de Maironis (
De corpore Christi),
Stimulus amoris (Bursfelder Fassung), Guigo II Carthusianus (
Epistola de vita contemplativa), Iordanus de Quedlinburgo (
Meditationes de passione Domini), Franciscus de Perusia (
Tractatus bonus de septem vitiis capitalibus),
Stella clericorum, Hugo Argentinensis (
Compendium theologicae veritatis),
Summarium Bibliae Latinae, Gerardus Magnus (
Sermo contra focaristas); 205 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Otto Frisingensis episcopus (
Chronica sive historia de duabus civitatibus;
Gesta Friderici I), Rahewinus praepositus (
Gesta Friderici I); 206 Helmst. (aa. 1180-1182): Otto Frisingensis episcopus/Rahewinus praepositus (
Gesta Friderici I), Robertus Monachus (
Historia Hierosolymitana); 207 Helmst. (um 1420):
Martyrologium ecclesiae B.M.V. Erfordensis; 211 Helmst. (a. 1497): Hermannus Sost (
Floretum moralium); 212 Helmst. (3. V. 15. Jh./um 1500): Evangelistar; 213 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Burchardus Argentinensis (
Summa casuum), Jacobus de Gruytrode (
Aureum speculum peccatricis animae), Matthaeus de Cracovia (
De puritate conscientiae), Petrus de Lemovicis (
De oculo morali); 214 Helmst. (a. 1449): Petrus Lombardus (
Sententiarum libri IV); 217 Helmst. (aa. 1461-1466): Ps.-Bernardus Claraevallensis (
Meditationes piissimae), Gregorius I papa (
Regula pastoralis), Andreas de Escobar (
Lumen confessorum), Hugo de Sanctro Victore (?) (
Expositio in regulam Augustini), Rudolfus de Biberaco (
De septem itineribus aeternitatis); 230 Helmst. (a. 1458): Henricus de Langenstein (
recte Iacobus de Altavilla
Quaestiones super quattuor libros Sententiarum), Conradus de Soltau (
Quaestiones super quattuor libros Sententiarum); 231 Helmst. (a. 1466-1467): Adamus Alderspacensis (
Summula metrica ex Raimundi de Pennaforti «Summa de casibus conscientiae» cum commentario), Iordanus de Quedlinburgo (
Opus Postillarum de tempore, pars aestivalis), Johannes Contractus (
Sermones de sanctis), Ludolphus de Saxonia (
Sermones de tempore); 235 Helmst. (um 1300):
Missale festivum; 236 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Gerardus de Rheinau (
Defensorium iuris), Johannes de Fonte (
Commentarius vel compendium quattuor librorum Sententiarum Petri Lombardi),
Definitiones titulorum Decretalium Gregorii IX cum quaestionibus,
Casus breves Decretalium secundum Iohannem Andreae, Johannes Andreae (
De modo observandi interdictum); 237 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Jacobus de Paradiso (
Sermo ad religiosos reformatos OSB Erfordiae;
Sermones de praecipuis festivitatibus), Johannes Peckham (?) (
Liber de statu saeculi), Humbertus de Romanis (
Epistola de tribus votis substantialibus religionis), David de Augusta (
De exterioris et interioris hominis compositione, l. I, pars I), Valerius Bergidensis (?) (
De novae vitae institutione), Thomas a Kempis (
De imitatione Christi), Jacobus de Paradiso (
De apparitionibus animarum;
Speculum aureum institutionis ad beneficia ecclesiastica;
De peccatis mentalibus mortalibus;
Tractatus de iuramento;
Tractatus de conscientia;
Consolatorium contra mala huius mundi;
De cautelis diversorum statuum in ecclesia;
De duabus civitatibus Hierusalem et Babylon et earum civibus;
De arcta et lata via;
De erroribus et moribus christianorum modernorum;
Planctus super errores multorum christianorum;
De bono morali;
De triplici genere hominum, prelatorum, activorum et contemplativorum;
De potestate demonum, arte magica, supersticionibus et illusionibus eorum;
De actionibus humanis;
De theologia mystica;
Igniculus devotionis), Henricus de Langenstein (?) (
Errorum enumeratio in particularibus statibus ecclesiae), Henricus de Langenstein (
De distinctione horarum;
Epistola de futuris periculis ecclesiae et dictis sanctae Hildegardis); 238 Helmst. (a. 1414-1415): Henricus de Perching (
Lectura super officio missae), Augustinus Triumphus (
Tractatus super «Missus est angelus»); 244 Helmst. (1. H. 13. Jh.):
Lectionarium missae; 245 Helmst. (15. Jh.):
Antiphonale cum responsoriis; 246 Helmst. (um 1450) und 256 Helmst. (14. Jh.):
Sermones; 247 Helmst. (um 1430): Franciscus de Zabarellis (
Lectura super Clementinis); 253 Helmst. (4. V. 15. Jh.): Kopiar des Magdeburger Dominikanerklosters; 254 Helmst. (zw. 528 u. 850):
Capitulare de villis; 257 Helmst. (3. V. 15. Jh.): Petrus de Padua OFM (
Sermones de tempore per annum), Henricus de Frimaria (
De decem praeceptis decalogi), Johannes Herolt (
Liber de eruditione Christi fidelium); 258 Helmst. (a. 1474): Gallus de Aula Regia (?) (
Dialogus dictus Malogranatum, l. I); 264 Helmst. (a. 1451-1452): Missale, Johannes de Capestrano (
Epistola ad barones Bohemiae;
Epistola ad Georgium de Podebrad, gubernatorem Bohemiae); 265 Helmst. (a. 1439), 266 Helmst. (3. Jz. 15. Jh.), 267 Helmst. (a. 1433-1434) und 268 Helmst. (a. 1438): Jacobus de Voragine (
Sermones dominicales per totum annum); 269 Helmst. (M. 14. Jh.): Henricus de Frimaria iunior (
Quaestiones circa librum IV Sententiarum Petri Lombardi), Dionysius de Florentia (
Summa libri Sententiarum), Nicolaus Andreae (
De officio lamentationum); 270 Helmst. (a. 1414):
Epitome Exactis regibus, Johannes Andreae (
Lectura arboris consanguinitatis et affinitatis;
Summa brevissima super quarto libro Decretalium sive de sponsalibus et matrimoniis), Johannes Urbach (
Processus iudiciarius); 271 Helmst. (2. V. 15. Jh.): Bartholomaeus Brixiensis (
Brocarda iuris canonici;
Quaestiones dominicales et veneriales), Henricus de Ribbenicz (
Quaestio), Alexander de Antella (
Repetitio causae de rerum permutatione), Gerardus de Rheinau (
Defensorium iuris), Galvanus de Bononia (
Contrarietates glossarum iuris canonici), Petrus de Bellapertica (
Tractatus de feudis), Bonincontrus (
Tractatus de modis procedendi super criminibus), Johannes Calderinus (
De interdicto ecclesiastico); 272 Helmst. (M. 15. Jh.): Ps.-Bonaventura (Johannes Peckham?) (
Dialogus de statu militantis ecclesiae), David de Augusta (
De exterioris et interioris hominis compositione), Ps.-Isidorus (
Collectum), Isidorus Hispalensis (
Synonyma de lamentatione animae peccatricis, l. I), Guigo II Cartusianus (
Epistola de vita contemplativa [
Scala claustralium]), Hugo de Folieto (
De claustro animae und
De hypocrita), Bonaventura (
De triplici via), Matthaeus de Cracovia (
De puritate conscientiae), Rudolfus de Biberaco (
De septem itineribus aeternitatis), Aegidius Romanus (
Tractatus de praedestinatione, praescientia, paradiso, purgatorio et inferno), Henricus de Langenstein (
De anima), Ps.-Augustinus (Alcherus Claraevallensis?) (
De spiritu et anima), Ps.-Bernardus Claraevallensis (
De interiori domo), Alcuinus (
De animae ratione), Hugo de Sancto Victore (
De institutione novitiorum), Johannes Rode (
Viridarium clericorum); 275 Helmst. (a. 1472): Jacobus de Voragine (
Legenda aurea); 276 (a. 1427-1428): Nicolaus de Anesiaco (
Tabula decretorum), Johannes Calderinus (
Tabula auctoritatum et sententiarum Bibliae cum concordantiis decretorum et decretalium), Johannes de Deo (
Decretum abbreviatum), Nicolaus de Lyra (
Postilla in Vetus Testamentum) und Niedersächsisches Landesarchiv, Staatsarchiv Wolfenbüttel, VII B Hs 68 (alte Sign.: Cod. Guelf. 105 Helmst.) (a. 1481):
Copiale privilegiorum de bonis monasterii Sancti Liudgeri prope Helmstede. Eine Konkordanz der Helmstedter Signaturen (damals und heute), ein Register der Versus und Bibelprologe, eine Initienübersicht sowie ein Register der Personen, Orte und Sachen erschließen den Handschriftenkatalog. Rez. von Jürgen Geiß in «Informationsmittel für Bibliotheken» 20 (2012) und Pierre-Maurice Bogaert in «Revue Bénédictine» 123 (2013) 171. (Michael Bachmann)
Riduci